Η κρίση τού Θουκυδίδη επ’ αυτών με μοναδικό γνώμονα τον λογισμό των συμβάντων*
Τον σημερινό τίτλο τον δανείστηκα από το βιβλίο τού Κώστα Γ. Ζουράρη με τον τίτλο “ΝΥΝ...ΑΙΩΡΟΥΜΑΙ” / Θουκυδίδης Ἀρχέτυπος, των εκδόσεων Αρμός Αθήνα 2003.
Στη συνέχεια θα διαπιστώσουμε πως ο Μεγάλος ιστορικός είναι όχι μόνο αρχέτυπος, αλλά και σύγχρονος. Δηλ. Αποτελεί όχι μόνο το πρότυπο αλλά και τη διαχρονικότητα της ιστοριογραφίας.
Θα έγινε αντιληπτό πως εδώ δεν θα μιλήσουμε για τον έρωτα τής Αφροδίτης την εκτίμηση τού οποίου έχαιραν η Λάμια, η Λέαινα, η Φρύνη, η Λαΐς και τόσες θεές τής ομορφιάς… Θα μιλήσουμε για την επίδραση τής ερωτικής ἐρωής** που μπορεί να είναι καταστρεπτική παρά ευεργετική. Ο έρως είναι ορμητικός (Ἄρεως γάρ μυθολογεῖται υἱός[Ε.Μ]), και γι’ αυτό ανίκητος στη μάχη (σε κάθε μάχη) αφού κανείς δεν του γλυτώνει, μήτε θνητός μήτε αθάνατος. Αυτός είναι που η κυριαρχία του μπορεί να υπερβεί τη δύναμη των φυσικών και των ηθικών νόμων, γιατί με συνεργό την Αφροδίτη αποκτά υπερκόσμια και ακατανίκητη ισχύ. Αυτός είναι που μπορεί να απαξιώσει ονειδισμούς, και χωρίς να δεχθεί συμβουλές, μπορεί χωρίς ενδοιασμούς να ριχτεί στη μάχη όπως ακριβώς θα ριχνόταν στην αγκαλιά τού εραστή.
Έρωτας σημαίνει ορμή η οποία καθιστά τους ερωτευμένους αχαλίνωτους που ως μή ὁρῶντες, επιζητούν να εκπληρώσουν την φυσική απόλαυση, που αν δεν εκπληρωθεί, μπορεί να στερήσει στον ερώμενον ακόμα και τη ζωή· γιατί ο έρωτας δεν αἰδεῖται ακόμα και μπροστά στον φόνο και γι’ αυτό ἔρωτι μάχεσθαι χαλεπόν. Καθότι αναλόγως των διαθέσεών του, γενικώς ο καθένας ωθείται από κάποιο αθεράπευτο και κυριαρχούν (ἀνηκέστου τινός κρείσσονος [πάθους]) πάθος. Όμως η ελπίδα και η επιθυμία ευρίσκονται παντού· η μεν επιθυμία προηγείται ενώ η ελπίδα ακολουθεί. “Ἡ τε ἐλπίς καί ὁ ἔρως ἐπί παντί, ὁ μέν ἡγούμενος, ἡ δ’ ἐφεπομένη” (Θουκ. Ιστορ. Γ 45).
Οι παλαιοί σοφοί μάς δίδαξαν πως αρχή σοφίας είναι ο φόβος Κυρίου. Το ίδιο και οι μύστες που προσπαθούν να μας περάσουν τον φόβο, που ουσιαστικά είναι ο φόβος ο δικός τους και το φόβητρο το δικό μας. Εδώ λοιπόν δεν χωράει ουδετερότητα παρά μόνο μακιαβελισμός ο οποίος δεν στηρίζεται στη διπλωματία ούτε στο διάλογο, αν και γνωρίζουμε πως “ἀρχή παιδεύσεως ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις” (δηλ. ουσιαστικά η γνώση της έννοιας των λέξεων – ονομάτων).
Εμφορείται από τον πολιτικό κυνισμό που βασίζεται στην ισχύ των όπλων, και από τον οποίο βέβαια απουσιάζει η αλήθεια· την οποία ωστόσο δεν την επιβάλλει η (ἀ) ληθής ως δικαία - δικαιοσύνη, γιατί αυτή είναι πάντα με τον ισχυρό. Στο σημείο αυτό θα πρέπει, στηριζόμενοι στα παραπάνω, να συμφωνήσουμε με τον αρχαίο σοφό Ρόδιο (6ος αι π.Χ) που μας λέει πως αρχή σοφίας είναι η γνώση τής άγνοιάς μας, και να συμπεραίνουμε πως, ο όποιος φόβος, προέρχεται από τους ισχυρούς των οποίων επιθυμία είναι ένας ἔρως του φόνου, ὃς όντως μπορεί να μεταβληθεί όχι μόνο σε ερωτική παρεκτροπή, αλλά να φτάσει ακόμα και σε κτηνωδία. Έτσι, ελπίζουμε ότι θα σκοτώσουμε τον απέναντι ληστή και επίβουλο (επί + βουλή) χρησιμοποιώντας δόλια μέσα.
Ο έρως λοιπόν καθίσταται ο δήμιος που θα μας οδηγήσει στην ελπίδα μέσω του φόνου. Την οποία, ωστόσο, χαρακτηρίζει ο Θουκυδίδης ως παραμύθι, λέγοντας μας πως “Ἐλπίς δέ κινδύνῳ παραμύθιον οὖσα” (Θουκ. Ε 103). δηλ. η ελπίδα ότι κάποιος θα σε βοηθήσει όταν κινδυνεύεις είναι παρηγοριά, γιατί αυτή είναι η ἐλπίς τῶν ἀπελπισμένων δηλ. παραμυθία ή όπως λέμε σήμερα “παρηγοριά στον άρρωστο”.
Έτσι λοιπόν παρηγορήσου με την ελπίδα, την ελπίδα των απελπισμένων... Να γνωρίζεις όμως, πως αυτή ανήκει στους πτώσσοντες δηλ. τους φοβητσιάρηδες και τους δειλούς τους οποίους εκμεταλλεύονται οι φαύλοι όχι μόνο για να φοβίσουν, αλλά και να εξοντώσουν τους καλύτερους. Όσο για τις αφανείς ελπίδες, προχώρα και έχει ο Θεός. Και ας είναι σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό τού Καζαντζάκη “σαπιοσκέλα ελπίδα” δηλαδή...παραμύθι. Έστω και αν πάντα ὁ ἄνθρωπος μέτ’ ἐλπίδων λυμαίνεται (Ε’ 103). Καί ενώ η ελπίδα μάς παραμυθιάζει ή παραμυθιαζόμαστε από αυτήν, και αφού εμψυχώνει τον πανικό μας, παράλληλα επιδεινώνει τον κύκλο τής αμοιβαίας φρίκης. Εδώ όμως δεν υπάρχει ασφάλεια για κανέναν· γιατί -αξίζει να επαναλάβουμε τα λόγια τού Μεγάλου ἵστορος- που μας λένε, πως η ελπίδα όταν κάποιος βρίσκεται σε κίνδυνο, λειτουργεί όπως το παραμύθι γιατί είναι παρηγοριά. Να γνωρίζουμε όμως, πως έστω και αν βλάψει εκείνους που έχουν άφθονα τα πολεμικά μέσα και στηρίζονται επ’ αυτής, δεν τους καταστρέφει παντελώς. Εκείνοι όμως οι οποίοι παίζουν το παν, όπως εἰς τούς κύβους, στηριζόμενοι επί της ελπίδος, όταν διαψευσθεί η ελπίδα τους αυτή, τότε αναγνωρίζουν ότι κατεστράφησαν…
Είναι λοιπόν δύσκολο να παραδεχθεί κανείς ότι είναι δυνατό να αγωνίζεται ταυτοχρόνως εναντίον υπερτέρων δυνάμεων και να στηρίζεται στην τύχη, γιατί η τύχη αυτή δεν θα είναι ἴση πρός ἀμφοτέρους. “Χαλεπόν μέν καί ἡμεῖς, εὖ ἴστε...” (Θουκ. Ε 104).
Ας μην παραμυθιαζόμαστε λοιπόν από ελπίδες που εμψυχώνουν τον πανικό μας, αφού για να γλυτώσουμε εμείς, μία είναι η λύση: η διάλυση των άλλων. Διότι αυτό μας λέει η εμπειρία που ζούμε διαχρονικά στο πετσί μας, και αυτό αποτελεί ανακύκληση τού Νόμου που εφαρμόζουν οι Μεγάλοι, και μας λέει: “ἄρχειν τῶν ἐκεῖ, ἵνα μή ὑπακούωμεν ἄλλου” ( ΣΤ 87), δηλ. αν δεν πάμε με τους ισχυρούς, μένουμε δούλοι έστω και αν ελπίζομε ότι θα προστεθεί στην δύναμή μας αναγκαστικώς και η δύναμη των συμμάχων θα μας βοηθήσει “ὅτι ὅσιοι πρός οὐ δικαίους ἱστάμεθα, τῆς δέ δυνάμεως τῷ ἐλλείποντι… ξυμαχίαν προσέσεσθε” ( Ε 104). Και αυτό, γιατί αυτό νομίζομεν ότι δεν είναι αντίθετον της ευσεβείας των ανθρώπων, αλλά και της επιθυμίας των ανθρωπίνων σχέσεων.
Όμως μόνον νομίζομεν, γιατί ο κύκλος της ιστορίας στηρίζεται πάνω στον φόβο τού άλλου, και στα βογγητά τού Νταχάου και του Γκούλαγκ που δημιούργησαν οι Χίτλερ και οι Στάλιν.
Είμαστε λοιπόν καταδικασμένοι ἐς ἀεί να αγωνιζόμαστε περί των μεγίστων, ἐλευθερίας ἤ ἄλλων ἀρχής (Γ 45) δηλ. της ελευθερίας ή της απεξάρτησης από τους άλλους. Γιατί είναι “ἀδύνατον, καί πολλῆς εὐηθείας, ὅστις οἵεται...ἀποτροπήν τινα ἔχειν ἤ νόμων ἰσχύι ἤ ἄλλῳ τῳ δεινῷ”. Γιατί είναι αδύνατον μέχρι ανόητο, όποιος νομίζει...όταν ορμά να κάμει κάτι (δηλ. ο ισχυρός) είναι δυνατόν να αποτραπεί είτε από την δύναμη των νόμων είτε με οιονδήποτε άλλον φόβον, όταν μάλιστα είμαστε[είναι] ισχυροί εις τον πλούτον, αλλά και εις τον στρατόν.
ꖒ
* Προηγούμενα αυτά συνέβαιναν στους Περσικούς πολέμους, και παλαιότατα κατά την ηρωική εποχή. Γίνεται λοιπόν καταφανές, πως η ίδια ή παραπλήσια “λογική” εξακολουθεί να εφαρμόζεται σε σημερινές αντίστοιχες περιπτώσεις. Πράγμα που δηλώνει την διαχρονική αξία τής μελέτης του Θουκυδίδη, η οποία θα μας βοηθήσει, όχι μόνο να εξηγούμε, αλλά και πως να αντιμετωπίσουμε στο μέλλον παρόμοιες καταστάσεις.
** Ἐρωή· κυρίως η ορμή, η ισχύς [βλ. Ε.Μ]