Τον τίτλο τον δανείστηκα από το βιβλίο των εκδόσεων “Εξάντας” για τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, από το οποίο πήρα και χαρακτηριστικά ανέκδοτα....
Θεωρώ γνωστό πως ο γέλως[1] (το γέλιο) λατρεύονταν στην Ελλάδα για την ευεργετική δύναμη που έδιδε στους Αθηναίους πολίτες. Εξ’ άλλου υπάρχει και η σημερινή έκφραση “το γέλιο μακραίνει τη ζωή”. Σύμφωνα με την αρχαιοελληνική παράδοση το γέλιο εθεωρείτο δώρο της θεάς Αφροδίτης προς τους ανθρώπους μαζί με τον πόθο για την ηδονή. Είναι φανερό πως τα πάντα είχαν εκτός από την φιλοσοφική, και καλλιτεχνική κατεύθυνση η οποία εκφραζόταν και μέσα από την αρμονική συνύπαρξη του κάλλους, το οποίο δεν φανερωνόταν μόνο μέσα από τα καλλιτεχνικά αριστουργήματα της τέχνης, αλλά της ευστροφίας του πνεύματος και του λόγου, χωρίς τις σημερινές απαγορεύσεις‧ διότι γνώριζαν να ερμηνεύουν και να αναλύουν άριστα τις λέξεις Λόγος, Έρως, Ηδονή, Αρμονία‧ χαρακτηριστικό δείγμα της οποίας ήταν οι Δελφοί, “διότι ἀπέκτησαν καί ἐπεδείκνυον θριαμβευτικῶς τό χρυσοῦν ἄγαλμα τοῦ Πραξιτέλους τήν ὡραίαν τῆς Φρύνης μορφήν” *.
Όμως, αναφερόμενος κανείς σε τέτοια θέματα θεωρώ πως είναι εύκολο να παρεκκλίνει της πορείας του, και γι αυτό η λειτουργία της...πέδησης είναι επιτακτική.
Επί του θέματος λοιπόν!
Στην Ελλάδα πρωτοεμφανίζονται οι λεγόμενοι γελωτοποιοί οι οποίοι ήσαν επαγγελματίες του είδους και εργάζονταν επί πληρωμή. Ωστόσο πρέπει να πούμε πως το γέλιο είναι στοιχείο πνευματικής καλλιέργειας και πολιτισμού. Η άνθηση της “ευτραπελίας” συνέβη κατά τον 4ο π.Χ αι. Αν και το φαινόμενο παρατηρείται πολύ νωρίτερα. Στον Όμηρο (Α 599) διαβάζουμε “ἄσβεστος δ’ ἄρ’ ἐνῶρτο γέλως μακάρεσσι θεοῖσιν” δηλ. άσβεστος τότε ξέσπασε γέλως στους μακάριους θεούς. Παρεμπιπτόντως να πούμε, πως οι παλαιοί γυμνασιάρχες χαρακτήριζαν τους “άτακτους” μαθητές οι οποίοι προκαλούσαν το γέλιο στους συμμαθητές τους, και όχι μόνο, ότι επέδειξαν “θερσίτειον διαγωγήν”**. Ο πολιτισμός όπως είναι φυσικό αναπτύχθηκε στις πόλεις, γι’ αυτό και οι κάτοικοι των πόλεων ελέγοντο “αστείοι”αντίθετα με τους κατοίκους της υπαίθρου, δηλ. των αγρών, που λέγονταν αγροίκοι (αγρός + οίκος). Η ελληνική κοινωνία εκείνης της εποχής εκτιμούσε την “ευτραπελίαν” δηλ. την πρόκληση γέλιου- ευθυμίας (εὖ + τρέπεσθαι [τον λόγον])‧ παράλληλα όμως με την κακή έννοια σημαίνει ἀνεσχυντία & ὓβρις. Στην Αθήνα είχαν ιδρυθεί “ἑταιρεῖαι φιλαστείων” στις οποίες εργάζονταν οι γελωτοποιοί, δημιουργώντας διαγωνισμούς για την ανάδειξη των αστειοτέρων‧ οι οποίοι κατά τον Ίωνα τον Χῖον συνήθιζαν: “πίνειν και παίζειν και τα δίκαια φρονείν”.
Ως δείγμα χιούμορ (εκ του χυμός) είναι και η βραχυλογία, ο πνευματώδης και ο “λεπτός λόγος”.
Είναι γνωστό πως όταν δεν μας αρέσει ένα ανέκδοτο ή μία ευτράπελη ιστορία, το λέμε “κρύο” ή “κρυάδες”. Καί ο χαρακτηρισμός αυτός προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα.
Ένα τέτοιο ανέκδοτο είναι αυτό της εταίρας Γνάθαινας οι οποία πρόσφερε παγωμένον οἶνον στους φίλους της, και ο κωμωδιογράφος Δίφιλος την ρώτησε, πως κατορθώνει να κρυώνει τόσο πολύ τον οἶνον‧ εκείνη του απάντησε: “τον σκεπάζω με τα έργα σου”! Αυτό είναι δείγμα λεπτού χιούμορ. Όμως το χιούμορ και “ο γέλως” αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία και της φιλοσοφίας. Αυτό μας το δείχνει και η φράση “γελάν ἃμα καί φιλοσοφείν” το οποίο εφάρμοζε και ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ο οποίος γελούσε πολύ βλέποντας πόσο αστεία ήταν όλα τα σοβαρά και σπουδαία των ανθρώπων, μπροστά στο μεγαλείο του κόσμου‧ και γι αυτό πήρε την ονομασία “Γελασίνος”. Δεν μπορεί να ξεχάσει κανείς την θέση του Δημόκριτου πως‧ ζωή χωρίς γιορτή είναι δρόμος μακρινός χωρίς πανδοχείο “βίος ἀνεόρταστος μακρά ὁδός ἀπανδόκευτος”.
Ο ίδιος έλεγε πως “ἡ δύναμις καί ἡ ὀμορφιά εἶναι ἀγαθά τῆς νεότητος, ἡ δέ σωφροσύνη εἶναι λουλοῦδι τῶν γηρατειῶν”. Γνωρίζουμε σχετικά και την βιοθεωρία του Επικούρου η οποία στηριζόταν στο”γελᾶν ἃμα καί φιλοσοφεῖν”‧ δίδοντας ως ορισμό αλλά και σκοπό της ζωής για τον άνθρωπο στην επιστολή προς Μενοικέα, το: “μήτε ἄλγειν κατά σῶμα μήτε ταράττεσθαι κατά ψυχήν ”. Επίσης έχομε και τον “κλαυσίγελον” του οποίου οι υποθέσεις έκαναν τους ακροατές να “κλαίνε από τα γέλια”.Σχετικά τέτοια ανέκδοτα αναφέρει πολλά ο Πλούταρχος στο βιβλίο του “Περί Εὐθυμίας”.
Στοιχείο της φιλοσοφίας εθεωρείτο και η ετοιμολογία (δηλ. η ικανότητα να απαντήσει κάποιος γρήγορα και εύστοχα). Ένα από τα πολλά παραδείγματα είναι αυτό του σοφιστή Γοργία ο οποίος εις βαθύτατον γήρας “γεγηρακώς εὖ μάλλα” βρισκόταν πλέον στο τέλος της ζωής του “ἐπί τέρματι ὤν τοῦ βίου”. Τότε λόγω της ασθενείας του κοιμόταν περισσότερο. Κάποιος φίλος που τον επισκέφτηκε τον ρώτησε “πως είναι”. Ο Γοργίας του απάντησε: “ήδη ο ύπνος αρχίζει να με παραδίδει στον αδελφό του” εννοώντας τον θάνατο!
Ένα από τα πολλά δείγματα φιλοσοφικής οξύνοιας είναι και αυτό του “εριστικού” φιλοσόφου της Μεγαρικής σχολής Στίλπωνος, που είπε στον Θηβαίο φιλόσοφο Κράτη, ο οποίος περιφρονούσε τους ανθρώπους και κυκλοφορούσε με ιμάτιον τετριμμένον: “Δοκεῖς μοι χρείαν ἒχεις ἱματίου καινοῦ”εννοώντας πως έχει ανάγκη καινούργιο ιμάτιο, προφέροντας τη λέξη καί νού δηλ. και μυαλού!
Είναι γνωστό πως στα Συμπόσια (κοινή πόση) εκτός από φιλοσοφικές*** συζητήσεις ελέγοντο και ανέκδοτα τα οποία προκαλούσαν τον γέλωτα. Σε αυτά γίνονταν ο καλύτερος συνδυασμός ευθυμίας και σοβαρότητας.
Το πνευματώδες της υπόθεσης το διακρίνουμε ίσως περισσότερο στον Διογένη τον Κυνικό. Απ’ αυτόν έχουμε πολλά χαρακτηριστικά ανέκδοτα, από τα οποία αναφέρουμε μερικά. Όταν κάποτε τον εχλεύαζαν (κοροΐδευαν) όταν έτρωγε στην αγορά, ο Διογένης είπε: “στην αγορά τρώγω γιατί στην αγορά επείνασα”. Σ’ εκείνον που τον ρώτησε τι ώρα έπρεπε να γευματίζει κανείς, απάντησε: “Αν είναι πλούσιος, όποτε θέλει, αν είναι φτωχός, όποτε έχει”! Όταν τον ρώτησε κάποιος, από πού προήλθεν η λέξις “ανδράποδα”, εκείνος του απάντησε: “Ὠνομάσθησαν ἀνδράποδα ὅσοι ἒχουν τούς πόδας ἀνδρῶν καί τήν ψυχήν ὁποίαν σύ, ὁ νύν ἐξετάζων, ἒχεις” (η ερμηνεία είναι απλή). Κάποτε ο Διογένης ζητούσε χρήματα από έναν φιλάργυρο‧ επειδή όμως εκείνος “ἐβράδυνεν” (καθυστερούσε) να του δώσει, ο Διογένης τού είπε: “Ἄνθρωπε, σοῦ ζητῶ χρήματα γιά τροφή καί ὄχι γιά ταφή”!
Και θα τελειώσουμε με ένα ακόμη που αναφέρεται στον Διογένη. Είναι γνωστό ότι στα συμπόσια πήγαιναν οι προσκεκλημένοι (κλητοί). Σε ένα από αυτά που έκανε ο Πλάτων δεν ήταν καλεσμένος ο Διογένης (αυτό γινόταν σχεδόν πάντοτε γιατί ο Διογένης δημιουργούσε προβλήματα). Όμως σε μια στιγμή εμφανίστηκε στον χώρο του συμποσίου περνώντας από τον διάδρομο που ήταν στρωμένος με χαλιά και η οικία κοσμημένη με ακριβούς πίνακες κ.α Προχωρώντας προς το βάθος του διαδρόμου σήκωνε τον τετριμμένον τρίβωνα για να φανούν οι τρύπες, και να δείξει πως δεν τον ενδιέφερε ότι αυτός ήταν τρυπημένος, αλλά ούτε και ο πλούσιος διάκοσμος της οικίας. τότε λέγει: Τώρα πατώ την ματαιοδοξίαν τού Πλάτωνος. Και η απάντηση ήλθε από τον Πλάτωνα: Ναί αλλά με άλλην ματαιοδοξίαν! (δηλ. ότι θα μπορούσες να φορέσεις επανωφόρι που δεν ήταν τρύπιο).
Όμως τα ανέκδοτα είναι πάρα πολλά, και αυτά μπορεί να τα ‘βρεί κανείς μελετώντας αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, όπως το “Ἀνθολόγιον” του Ιωάννου Στοβαίου, τον Θεόφραστο “Χαρακτήρες”, τον Διογένη τον Λαέρτιο “Βίοι Φιλοσόφων”,τον Πλούταρχο, τον Λουκιανό κ.α
Ανέκδοτα διαφόρων ειδών**** μπορεί να βρει κανείς σε πολλούς αρχαίους συγγραφείς, στους οποίους θεωρώ πως πρέπει να συμπεριληφθεί και ο “Φιλόγελως” του Ιεροκλέους τα χειρόγραφα του οποίου γράφτηκαν περί τον 10 αι. μ. Χ
Καταλήγοντας να αναφερθούμε σε ένα ακόμα από το έργο αυτό. Κάποιος σχολαστικός πήγε στο γιατρό και είπε: “Γιατρέ, όταν σηκώνομαι απ’ τον ύπνο, για μισή ώρα έχω σκοτοδίνες και μετά πάλι αισθάνομαι καλά”. Και ο γιατρός του είπε: “Να περιμένεις μισή ώρα και μετά να σηκώνεσαι”!
Τέλος, θεωρώ φανερή τη διαφορά, και γ’ αυτό περιττό τον σχολιασμό των σημερινών αστείων και ανεκδότων, η πλειονότητα των οποίων δεδομένα δεν στηρίζεται στο “γελᾶν ἃμα δεῖν καί φιλοσοφεῖν” αλλά...
Πρόσθετα διευκρινιστικά
[1] Η λ. γέλως προέρχεται από το ρ. γλαύσσω‧ απαστράπτω, φωτίζω πρβλ. την έκφραση “γελαστή μέρα” & “φωτεινή μέρα” καθ’ ότι το γέλιο φωτίζει το πρόσωπο και το κάνει να λάμπει. Συμπληρώνοντας να πούμε πως ο Αριστοτέλης μάς λέει σχετικά πως: “Μόνον γελᾶ τῶν ζώων ὁ ἄνθρωπος”.
* Η Φρύνη ήταν πλούσια και διαβόητος εταίρα η οικία της οποίας χαρακτηριζόταν ως “πλουσιότατα ανάκτορα εις τα οποία εισήρχοντο μόνον πλούσιοι ερασταί”. Εθεωρείτο ως η τελειότης του σωματικού κάλλους, και οι πάντες γονυκλινείς προ αυτής εζήτουν τον έρωτά της. Για τις εταίρες ο Διογένης λέει: “Αἱ εὔμορφοι ἐταῖραι εἰσίν βασίλισσαι”. ** Ήταν, ίσως, ο πρώτος “αντιήρωας” του Τρωϊκού πολέμου‧ γραφικός; ή πρόδρομος του δημοκρατικού διαλόγου – αντιλόγου. Τον μισούσαν ιδιαίτερα ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας γιατί μίλησε προκλητικά μπροστά στον βασιλιά Αγαμέμνονα. βλ. Ιλ. 212 Β “Θερσίτης δ’ ἒτι μοῦνος ἀμετροεπής ἐκολῴα,...” δηλ. ο Θερσίτης μόνο αμετροεπής (χωρίς να μετρά τα λόγια του) φωνασκούσε.
*** “Φιλοσοφία δέ ἐστίν σοφίας ὄρεξις” “σοφία (δε) ἐπιστήμη τῶν ἐν τοῖς οὖσιν ἀληθείας” (θεολογούμενα της αριθμητικής – διαδίκτυο)
****Αν και δεν μπορεί να θεωρηθεί ανέκδοτο, εν τούτοις νομίζω πως αξίζει να αναφέρουμε, πως οι κωμικοί της εποχής εκείνης για να διακωμωδήσουν την Ασπασία αλλά και τον Περικλή τον ονόμαζαν “Ολύμπιο” λόγω της ρητορικής του δεινότητος. Για την Ασπασία ο κωμικός Εύπολις αλλά και άλλοι κωμικοί την έλεγαν Ελένη, όχι για το κάλλος της, αλλά γιατί όπως η ερωμένη του Πάρη εθεωρείτο η αιτία του Τρωϊκού πολέμου, έτσι και η Ασπασία εθεωρείτο του Πελοποννησιακού. Όμως το βέβαιο είναι ότι η Μιλήσια καλλονή προσέφερε στο σπίτι της τα καλλίτερα μουσικά ακούσματα, τις εκλεκτότερες ποιητικές συνθέσεις και ορχηστρικές επιδείξεις, τις υψηλότερες φιλοσοφικές συζητήσεις και φυσικά τις πιό εκλεπτυσμένες ερωτικές απολαύσεις.
Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο το γεγονός, ότι ο Περικλής ερωτεύτηκε παράφορα μια τόσο ωραία, άξια και ικανή γυναίκα.