Οι βίγλες της Χίου είναι μεσαιωνικοί, κυλινδρικοί πυργίσκοι, κτισμένες σε ακτές και ακρωτήρια του νησιού με σκοπό την παρατήρηση του πελάγους και την έγκαιρη ειδοποίηση των κατοίκων σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής.
Τοποθετημένες σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους, σε οπτική επαφή η μία με την άλλη, ήταν πυκνότερες στις νότιες και δυτικές ακτές του νησιού που προσφέρονταν για αποβάσεις.
Αποτελούν ένα παράκτιο δίκτυο παρατήρησης και μετάδοσης μηνυμάτων και κτίστηκαν επί Γενουοκρατίας, μέσα στα πλαίσια της αμυντικής οχύρωσης της Χίου κατά την περίοδο ανάμεσα στο 1346 και το 1566, όταν το νησί κατείχαν οι Γενοβέζοι (ή, αλλιώς, Γενουάτες).
Οι βίγλες της Χίου συνέχισαν να λειτουργούν μέχρι τα μέσα του 18ου αι. τουλάχιστον, οπότε το πρόβλημα της πειρατείας αρχίζει να εκλείπει. Η λέξη «Βίγλα» έχει λατινική ρίζα. Προέρχεται από το vigil ή vigilia που σημαίνει σκοπιά, φυλάκιο, παρατηρητήριο. Η αρχική σημασία της ήταν «επαγρύπνηση».
Κατά τη Γενουοκρατία στη Χίο δεν υπήρχε μεγάλη στρατιωτική δύναμη, αλλά η άμυνα του νησιού οργανώθηκε με τη δημιουργία κάστρων και οχυρωμένων οικισμών, καθώς και ενός δικτύου με παράκτιες βίγλες που ήταν, με διαφορά, το πιο εκτεταμένο στην Ελλάδα. Πιστεύεται ότι κατά την περίοδο πλήρους χρήσης και λειτουργίας του αμυντικού δικτύου, υπήρχαν στη Χίο γύρω στις 50 βίγλες.
Σήμερα εντοπίζονται το πολύ 35 μαζί με αυτές των οποίων σώζονται μόνο ίχνη. Από αυτές οι 24 είναι κηρυγμένες ως διατηρητέα μνημεία.
Η διασπορά των βιγλών είναι πολύ πιο πυκνή στα νότια και δυτικά του νησιού. Ένας λόγος γι’ αυτό είναι ότι το βόρειο μέρος της Χίου είναι ορεινό με ψηλές κορφές. Έτσι η μορφολογία του εδάφους προσφέρει φυσική προστασία και τη δυνατότητα αφ’ υψηλού παρατήρησης χωρίς να είναι απαραίτητη η κατασκευή πολλών παρατηρητηρίων. Στο νότιο μέρος του νησιού οι ακτές είναι πιο προσιτές.
Επιπλέον ο εύφορος κάμπος και ειδικά τα πολύτιμα μαστιχόδενδρα χάριζαν εκεί πλούτο και ευημερία, που ήταν μια ιδιαίτερα ελκυστική λεία για τους πειρατές. Για αυτό η ανάγκη για αμυντικές κατασκευές ήταν εκεί πιο επιτακτική, συν το γεγονός ότι υπήρχαν περισσότεροι διαθέσιμοι πόροι για αυτό το σκοπό.
Η επιλογή της τοποθεσίας στην οποία χτιζόταν η βίγλα γινόταν με στόχο τον καλύτερο δυνατό έλεγχο της θάλασσας, και με γνώμονα το βάθος του ορίζοντα, την ύπαρξη περασμάτων, την ευκολία απόβασης και τη δυνατότητα επικοινωνίας με άλλα σημεία του νησιού.
Ιδιαίτερη προσοχή χρειαζόταν στα σημεία που προσφέρονταν για ελλιμενισμό πλοίων. Η θέση και η απόσταση μεταξύ δύο βιγλών εξαρτάται από τις τοπικές συνθήκες, τη μορφή των κατοπτευομένων ακτών, τη μορφολογία του εδάφους, αλλά και τη μέγιστη απόσταση στην οποία μπορεί να υπάρχει ικανοποιητική ορατότητα κάτω από δυσμενείς καιρικές συνθήκες.
Στις βίγλες που ξέρουμε σήμερα η απόσταση κυμαίνεται από 1,6 χλμ μέχρι 3,8 χλμ. Όσον αφορά την κατασκευή τους, οι βίγλες ήταν σε μεγάλο βαθμό τυποποιημένες. Μία τυπική βίγλα στη Χίο είναι κυλινδρική, με μέση διάμετρο κορμού 7,50μ. και συνολικό ύψος περί τα 12 μέτρα.
Αποτελείται από μπαζωμένο κατά τα 2/3 κορμό με κολουροκωνική, συνήθως, βάση (σκάρπα), ένα δωμάτιο σε ύψος 8 μ. περίπου από το έδαφος που στεγάζεται από ένα ημικυλινδρικό θόλο, πάνω στον οποίο στηρίζεται το δώμα με τις επάλξεις.
Ένα χαρακτηριστικό σε αρκετές βίγλες είναι η κωνική διαπλάτυνση από το κάτω μέρος του κορμού προς τη βάση, που ονομάζεται scarpa (σκάρπα).
Η διαμόρφωση αυτή ενίσχυε την αντοχή της κατασκευής, τόσο στατικά όσο και σε κανονιοβολισμούς. Επίσης η σκάρπα εμπόδιζε τους επιτιθέμενους να πλησιάσουν πάρα πολύ στον τοίχο της βίγλας, έξω από το οπτικό πεδίο των βιγλατόρων. Αυτή η ιδιαιτερότητα υπάρχει μόνο σε βίγλες της Χίου και όχι σε όλες.
Η λιθοδομή είναι από τοπικούς λίθους, ελαφρά λαξευμένους στην εξωτερική τους όψη συνδεδεμένους με κουρασάνι, δηλαδή ασβέστη ανακατεμένο με τριμμένο κεραμίδι και άμμο. Στη βάση το τοίχωμα έχει πάχος, μέχρι και 2μ., ενώ στον κορμό το μέσο πάχος μειώνεται στο 1μ.
Το εσωτερικό της Βίγλας ήταν μπαζωμένο από τη βάση μέχρι τα δύο τρίτα του συνολικού ύψους. Το δωμάτιο που διαμορφώνεται στην κορυφή της βίγλας (σε στάθμη 8 μ. περίπου) στεγάζεται με χαμηλό θόλο. Μία καταπακτή στο άκρο του θόλου επέτρεπε την επικοινωνία μεταξύ του εσωτερικού χώρου και του δώματος της βίγλας όπου βρίσκονται οι επάλξεις.
Οι βίγλες δεν είχαν είσοδο και πόρτα στο κάτω μέρος, οι περισσότερες όμως είχαν μια υποτυπώδη θύρα στο επάνω δωμάτιο. Η είσοδος γινόταν με ανεμόσκαλα, σχοινί ή φορητή ξύλινη σκάλα. Όταν ο βιγλάτορας έβλεπε κάποιο εχθρικό πλοίο, ειδοποιούσε τις άλλες βίγλες και τα χωριά.
Τα σήματα κινδύνου δίνονταν με καπνό την ημέρα και με φωτιά τη νύχτα. Τα κωδικοποιημένα μηνύματα ειδοποιούσαν για το σημείο επερχόμενης απόβασης και τον αριθμό των σκαφών, ώστε να αποσταλεί στρατιωτική δύναμη προς απόκρουση του επιδρομέα, οι δε χωρικοί να προφυλαχθούν στο εσωτερικό των χωριών που, ειδικά στην περιοχή των Μαστιχοχωρίων, ήταν οχυρωμένα.
Κωστής Αναγνώστου
