Η ανήλεη σφαγή των κατοίκων της Χίου από τους Οθωμανούς τον Απρίλη του 1822 ήταν ένα από τα τραγικότερα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης που έμεινε ανεξίτηλο στη συνείδηση, όχι μόνο του ελληνικού λαού αλλά ολόκληρου του τότε χριστιανικού κόσμου.
Οι «Κήποι του Αιγαίου», όπως αποκαλούσαν τότε την Χίο, ήταν ένα πλούσιο νησί με πληθυσμό πάνω από 120,000 μ ανεπτυγμένο εμπόριο και με πρωτοφανή, για την εποχή εκείνη πνευματική δραστηριότητα. Είναι γεγονός όμως ότι οι Χιώτες δεν έλαβαν αμέσως ενεργό μέρος με τη κήρυξη της Επανάστασης στην υπόλοιπη Ελλάδα. Όμως τον Μάρτιο του 1822, οι κάτοικοι της Χίου, ενθαρρυνόμενοι από τους γείτονες τους Σαμίους, ύψωσαν και αυτοί το λάβαρο της Επανάστασης. Η πρώτη τους ενέργεια ήταν να αναγκάσουν τις τουρκικές φρουρές του νησιού ν αποσυρθούν στα φρούρια της πόλεως τα οποία οι Έλληνες άρχισαν να πολιορκούν.
Στις 11 Απρίλη ο Οθωμανικός στόλος κατέπλευσε στο λιμάνι του νησιού και αποβίβασε μερικές χιλιάδες Τούρκους. Οι Χιώτες βέβαια, μη έχοντες αρκετές δυνάμεις να αποκρούσουν τον εχθρό και μετά από απεγνωσμένες προσπάθειες, κατέφυγαν στα ορεινά του νησιού. Τα Τουρκικά στρατεύματα μπήκαν στην πόλη και αμέσως επιδόθηκαν στο απάνθρωπο έργο της σφαγής των κατοίκων, χωρίς διάκριση, που κράτησε πέντε ολόκληρες μέρες, (Σ.Σ. προφανώς ο συγγραφέας εννοούσε μήνες) ενώ η φωτιά και η λεηλασία συμπλήρωναν το έργο της καταστροφής, του ωραίου νησιού. Μετά την τέλεια καταστροφή, άρχισε το πούλημα των σωθέντων κατοίκων, ιδιαίτερα των γυναικών, στα τουρκικά και αλγερινά δουλοπάζαρα. Υπολογίζεται ότι 40,000 περίπου από τους κατοίκους του νησιού σφάχτηκαν ή πουλήθηκαν σαν σκλάβοι.
Τα δυσάρεστα νέα της τραγικής σφαγής της Χίου ερέθισαν και πάλι την συνείδηση ολοκλήρου της Ευρώπης. Στην Αμερική οι πρώτες λεπτομερείς περιγραφές της σφαγής έφθασαν κατά τον Σεπτέμβρη ή Οκτώβρη, κυρίως από γράμματα των ανδρών μοίρας του Αμερικανικού στόλου που την εποχή εκείνη ναυλοχούσε στα νερά της Μεσογείου και από διάφορους Αμερικανούς επισκέπτες ή εμπόρους που βρίσκονταν στη Σμύρνη.
Σύντομα ο αμερικανικός τύπος ασχολείται εκτενέστατα με την απάνθρωπη εικόνα της καταστροφής, παραθέτοντας τις τραγικές λεπτομέρειες. Στις 13 Ιανουαρίου 1823 σε μια μεγάλη συγκέντρωση που έγινε στην Νιούαρκ της Νέας Υερσέης υπέρ των μαχομένων Ελλήνων ο William Miler μιλώντας κι αναφερόμενος στα γεγονότα της Χίου είπε χαρακτηριστικά ότι «το μέγεθος της τραγικής αλήθειας ξεπερνά τη δύναμη κάθε φαντασίας και περιγραφής». Επίσης σε σε άρθρο στο περιοδικό Fort Folio, Ιανουάριος 1824, αναφέρεται ότι η καταστροφή της Χίου ήτο «το πιο ολέθριο γεγονός που έλαβε χώρα, όχι μόνο σ αυτόν τον παρόντα πόλεμο των Ελλήνων, αλλά σχεδόν σ οποιοδήποτε άλλον προηγούμενο πόλεμο» και ότι «οι λεπτομέρειες της τραγικής καταστροφής ήταν τέτοιες από τη φύση τους, ώστε να διεγείρουν και να συνταράσσουν για πάντα τη συνείδηση».
Αλλά όπως πάντα, το μέγεθος του δράματος και της τραγικότητας της σφαγής του νησιού την ένοιωσε πιο βαθύτερα η ευγενικιά και ευαίσθητη ψυχή του Αμερικανού ποιητή. Σε κάθε ποιητική του περιγραφή της μαχόμενης Ελλάδας, θα σταθεί ιδιαίτερα μπροστά στα ερείπια της ματωμένης Χίου και με ανέκφραστο πόνο, αλλά και δέος συνάμα, για να μας υπενθυμίσει την τραγική μοίρα του νησιού. Από τις πολλές θρηνητικές ωδές που γράφτηκαν, το παρακάτω τετράστιχο από το ποίημα με τίτλο «Ελλάδα» που δημοσιεύθηκε ανώνυμα στο Washington County Post μας εκφράζει άμεσα το συναίσθημα του ποιητή:
Κι οπόταν από τη σφαγιασμένη Χίο μας έρχεται του Οθωμανού η κατάρα τ' απελπισμένο σκούξιμο, τ' απόηχο πράξης ανείπωτηςτον οίκτο στεναγμό μας τον σφραγίζει.
Σε μιαν άλλη θρηνητική ωδή που δημοσιεύτηκε με το ψευδώνυμο Augusta ο ποιητής θρηνώντας πάνω στα ερείπια και τις στάκτες της περασμένης παλιάς δόξας της Ελλάδας, οραματίζεται την βασίλισσα των Αθηναίων, την Αθηνά να κατέρχεται μ όλο το «πολεμικό μένος της» εκεί
'ΟΑπου η Χίος κοκκινίζει μ' αιματοβαφή Χριστιανική κι ο άπιστος δαίμονας ουρλιάζει ακόμα γύρω στην ακτή.
Άλλοι ποιητές, στην προσπάθειά τους να δώσουν λεπτομερή περιγραφή της γενικής ερήμωσης του νησιού, καταπιάνονται μ εκτενέστατα στιχουργήματα που ωστόσο δεν στερούνται ούτε λογοτεχνικής αξίας, ούτε ιστορικού ενδιαφέροντος. Μια τέτοια χαρακτηριστική σύνθεση με τον τίτλο: «Η καταστροφή της Χίου από τους Τούρκους» γράφτηκε στο New Haven τον Μάρτη του 1827 και δημοσιεύθηκε στο New York Mirror στις 14 Απρίλη του ίδιου χρόνου.
Πρόκειται περί μιάς επικολυρικής περιγραφής των ωμοτήτων της Χίου. Εδώ, ο ποιητής σε μια ατμόσφαιρα υπερβατικής πραγματικότητας επικαλείται τα πνεύματα των νεκρών ηρώων, φιλοσόφων και ποιητών και τους προτρέπει να προστατεύσουν το νησί από τον σκληροτράχηλο και αιμοβόρο Οθωμανό. Αλλά όλα αυτά τα «σεπτά πνεύματα της λαμπρής νήσου του ωκεανού» δεν θα μπορέσουν να αποσοβήσουν την καταστροφή που έρχεται.
Ο Τούρκος θα ορμήσει «μ όλο του το μένος». Ταυτόχρονα μια φωνή που έρχεται πέρα από τα κύματα προφητεύει την τραγική μοίρα του νησιού.
«Ο Οθωμανός μ οργή τον Έλληνα στον τάφο στέλνει». Στη συνέχεια ο ποιητής μας περιγράφει το τραγικό τέλος της νήσου που έχει αφεθεί τελείως στα φονικά χέρια του Οθωμανού. Τέλος θα κλείσει τη δραματική περιγραφή του με τον παρακάτω θρήνο πάνω στη γη που άλλοτε ήταν οι «Κήποι του Αιγαίου».
Στα μαύρα πέπλα του θανάτου τα σκοτάδια σε τύλιξαν νησί ωραίο και στέκουν ρημαγμένες οι εκκλησιές σου. Ο χλευασμός και του Οθωμανού η κατάρα.
Μα πιότερο ο πικρός του σαρκασμός. Τ' αρπακτικά του γύπα τα πετάγματα και το τσακάλι, όλα εδώ σου παραστέκουν.
Τέλειωσες και δεν είσαι πια με των ωραίων τη μακαρισμένη συντροφιά!
Νεκροφυλάκιο μοιάζεις τώρα συ, στο πέλαγος πλέεις, όπου δαιμόνων σύναξη με μίσος ρεμπελεύει.
Κι όμως εδώ νωθρός και άβουλος ο Μουσουλμάνος στέκει όπως η τίγρη στην ερημιά, αναίσθητος μπροστά στα λείψανα του θύμα του απείρακτος από το μαχαίρι της εκδίκησης.
Μ' αίματα είναι η γης βαμμένη όπου το γόνατο σε προσευχή το γέρνει.
Με τέτοια ποιητικά θρηνολογήματα, σκορπισμένα ανάμεσα στις πολυάριθμες ωδές και ύμνους αφιερωμένους στην Ελληνική Επανάσταση, οι Αμερικανοί ποιητές ζήτησαν να εκφράσουν όσο πιο δραματικά μπορούσαν το τραγικό τέλος της άλλοτε ωραίας νήσου.
Αλλά όσο κι αν τα αιματηρά γεγονότα της Χίου συγκίνησαν βαθειά τους Αμερικανούς και ίσως σε στιγμές να δόνησαν την πίστη τους για τη νικητήρια έκβαση του ελληνικού αγώνα, όμως μέσα σ εκείνο το δράμα της αιματοκυλισμένης Ελλάδας, είδαν και διέκριναν το ψυχικό σθένος και ηρωικό μεγαλείο των μαχομένων Ελλήνων και την μέχρι θανάτου αποφασιστικότητα τους να εκδικηθούν τον Οθωμανό για τη σφαγή της Χίου. Και ο θρήνος τους τότε, γίνεται προτροπή:
Για τις πόλεις σας που φλέγονται, για τα παιδιά σας που μ αλυσίδες σέρνονται. Για το αίμα που τα ακριβό νησί σας έλουσε,
Του μαχαιριού το έργο ποτέ μη σταματήσει.
Αλλά θα πρέπει και πάλι να στραφούμε στους εμπνευσμένους στίχους του πρωτοπόρου του αμερικανικού ρομαντισμού William Bryant για την τέλεια και καθολική έκφραση του λαϊκού συναισθήματος για τον αγωνιζόμενο ελληνικό λαό και ιδιαίτερα για την τραγωδία της Χίου, καθώς επίσης και για την ακράδαντη πίστη των φιλελλήνων Αμερικανών στην τελική επικράτηση των ελληνικών όπλων. Το ποίημά του «Η σφαγή της Χίου» είναι αναντίρρητα η καλυτέρα ποιητική δραματοποίηση του τραγικού αφανισμού του νησιού. Δεν είναι απλώς ένα συμβατικό στιχούργημα της στιγμής, αλλά η συνισταμένη αυθόρμητη έκφραση ενός ολοκλήρου λαού που από μακριά παρακολουθεί την τραγωδία της μαχόμενης Ελλάδας που αγωνιά και συμπάσχει μαζί της, που ελπίζει και αισιοδοξεί. Οι παρακάτω στίχοι του Bryant, δοσμένοι σ ελεύθερη μετάφραση, εγράφησαν αμέσως μετά τα γεγονότα της σφαγής και θα έλεγε κανείς ότι είναι σχεδόν προφητικοί.
Της Χίου τα σφαγμένα της παιδιά μην κλαίς. Το αίμα τους που σπάθες τούρκικες το χυσαν, στα ουράνια άδικα κραυγή δε βγάζει για του φονιά την κεφαλή εκδίκηση ζητάει.
Κι αν ο καυτός του αιμάτου χείμαρρος φουσκώνει. Αναμεσίς σε φλόγες που ουρανούς σηκώσαν, για κάθε μια σταλαματιά κι ένας αρματολός θε νάβγει.
Για τη λευτεριά της γης ή να πεθάνει.
Και για κάθε μας νεκρό που στον αφρό πετάχθη, γραφή ακριβή στης θάλασσας τα κήτη, από τους εχθρούς μας εκατό, καθένας τους θα γίνειστα όρνια του βουνού πλούσιο τραπέζι.
Πένθιμες τελετές θελ’ η Ελλάδα μας ορίσει τη μέρα εκείνη να εκφράζει απ' άκρη σ' άκρη ώσπου της δουλοσύνης οι αλυσίδες συντριβούνε.
Ποτέ πια πάλι να μη φορεθούνε.
Η τραγωδία της Χίου δεν ξεχάστηκε, έστω και μετά δεκατρία χρόνια αργότερα. Ο John Pierpont, κατά τη διάρκεια ταξιδιού του για προσκύνημα στους Αγίους Τόπους το 1836, έγραψε έναν διάλογο με τίτλο: «Γενέθλια στη Χίο», που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό American Museum of Literature. Η διαλογική αυτή σύνθεση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνον για την λεπτομερή περιγραφή της σφαγής, αλλά και διότι αποτελεί μιαν ακόμη ένδειξη ότι τα γεγονότα της Χίου έμεναν ακόμη ανεξίτηλα στη συνείδηση του χριστιανικού κόσμου κι ερέθιζαν την ευαισθησία των διανοουμένων. Κατά τη διαμονή μιάς μόνο μέρας στη Χίο, ο ποιητής είχε την ευκαιρία να περιφερθεί ανάμεσα στα ερείπια της αφανισμένης πόλης, έτσι που η φαντασία του δραματοποίησε και πάλι όλα τα ανείπωτα κακουργήματα της καταστροφής.
Η σφαγή της Χίου δεν ήταν μόνο πηγή ποιητικών συνθέσεων, αλλά και πολλών πεζών έργων. Ένα σύντομο θεατρικό έργο με τίτλο «Οι δύο αδελφές από τη Χίο», δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ladies’ Magazine τον Απρίλη του 1830. Επίσης ένα άλλο πεζογράφημα με τίτλο «Ο Έλληνας ναυτικός», δημοσιεύθηκε στο Museum of Literature of Science στα 1929.
Ο Nathaniel P. Willis, εκτός από το ποίημα του «Ο Έλληνας ήρωας» που επίσης αναφέρεται στα γεγονότα της Χίου, μας έδωσε και μια περιγραφή σε πεζό λόγο των τουρκικών βασανιστηρίων κατά τη διάρκεια της σφαγής με τον τίτλο «Η Ελληνοπούλα» που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Philadelphia Album.
Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ότι παράλληλα με τα αμερικάνικα ποιητικά και πεζά – σχετικά με την τραγωδία της Χίου- εμφανίστηκαν στις αμερικάνικες εφημερίδες και λογοτεχνικά περιοδικά και μερικά αγγλικά δημοσιεύματα. Μεταξύ άλλων είναι και ένα ποίημα με τίτλο «Χίος» γραμμένο αμέσως μετά την καταστροφή του νησιού που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Salem Gazette τον Σεπτέμβριο του 1822. Επίσης στίχοι αναφερόμενοι στη Χίο γραμμένοι από τη γνωστή Αγγλίδα διανοούμενη Felicia Hemans δημοσιεύθηκαν επανειλημμένως στον αμερικάνικο τύπο.
Η πληθωρική αυτή λυρική έκφραση των τραγικών γεγονότων της Χίου μας δίδει στην ολότητα της το μέτρο της ευαισθησίας και της συμπάθειας των αμερικανών διανοουμένων δια την αγωνιζόμενη Ελλάδα. Από πολιτικής δε πλευράς, οι διάπυροι αυτοί στίχοι απετέλεσαν τον καλύτερο ίσως φορέα φιλελληνικής προπαγάνδας σ ολόκληρη την Αμερική, όπου εδιαβάστηκαν.
Σημείωση: Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε στον «Εθνικό Κήρυκα της Νέας Υόρκης» τον Αύγουστο του 1982. Αντίγραφο του δακτυλογραφημένου κειμένου βρέθηκε στο αρχείο μου. Γιάννης Μιχαλάκης.