Τον Μεσαιωνικό οικισμό του Αναβάτου θα επισκεφθεί το Σάββατο μετά τα δελτία ειδήσεων και την Κυριακή στις 5.00 μ.μ. η εκπομπή "Όμορφη και παράξενη πατρίδα" στην ΑΛΗΘΕΙΑ ΤV. Η εκπομπή προβάλλεται σε επανάληψη.
Ο Ανάβατος είναι ένας σχεδόν εγκαταλελειμμένος μεσαιωνικός οικισμός της κεντρικής Χίου, που κατοικείται μόνο από την θρυλική Σμαράγδα, έχει δηλαδή 365 μέρες τον χρόνο έναν κάτοικο.
Βρίσκεται στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου 450 μέτρων, γεγονός που του προσέδωσε το προσωνύμιο «Ο Μυστράς του Αιγαίου». Ο Ανάβατος διαθέτει φυσική οχύρωση και περιβάλλεται από δύο φαράγγια, ενώ η είσοδος στον οικισμό είναι δυνατή μόνο από τα βόρεια. Απέχει 16 χιλιόμετρα από την πόλη της Χίου.
Η ονομασία του οικισμού οφείλεται στη δύσβατη θέση στην οποία είναι κτισμένος. Η λέξη προέρχεται από το ρήμα «αναβαίνω» που φανερώνει το ανέβασμα από τα χαμηλά προς τα ψηλά.
Η ίδρυση του Ανάβατου τοποθετείται στους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Σύμφωνα με την παράδοση, δημιουργήθηκε από τους εργάτες που έφτασαν στη Χίο για την κατασκευή της Νέας Μονής επί Κωνσταντίνου Μονομάχου. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ο οικισμός δημιουργήθηκε λόγω των πειρατικών επιδρομών που μάστιζαν τα δυτικά παράλια του νησιού.
Ο πρώτος πυρήνας του οικισμού κτίστηκε στην περιοχή του Κάστρου, στην κορυφή του υψώματος και περιβαλλόταν από οχυρωματικό περίβολο. Στη συνέχεια, κατά την εποχή της κυριαρχίας της Γένοβας, αφενός το κάστρο ενισχύθηκε σημαντικά και αφετέρου ο οικισμός επεκτάθηκε ανατολικά, εκτός των ορίων της ακρόπολης, δημιουργώντας το Μεσοχώρι. Ο Ανάβατος είχε επίσης το ρόλο παρατηρητηρίου τόσο της θάλασσας όσο και της ενδοχώρας. Σύμφωνα με τον Ιταλό χαρτογράφο Φρανζέσκο Πιατσέντζα κατά τα τέλη του 17ου αιώνα ο Ανάβατος διέθετε περίπου 150 κατοίκους.
O κυρίως οικισμός εγκαταλείφθηκε οριστικά μετά τον σεισμό του 1881 και οι εναπομείναντες κάτοικοί του εγκαταστάθηκαν στα κράσπεδα του λόφου, στο κατώτερο τμήμα του Ανάβατου. Οι ασχολίες των Αναβατούσων κατά τα χρόνια της ύστερης Τουρκοκρατίας περιστρέφονταν γύρω από την καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία.
