Το Σάββατο, 13 Δεκεμβρίου 2025 πραγματοποιήθηκε στο Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Χίου η παρουσίαση του βιβλίου του συγγραφέα και ιστορικού Κώστα Ζαφείρη «Οι Γενοβέζοι στη Χίο».
Για το βιβλίο μίλησε ο Δρ. Ιστορίας – Ιατρίκης Ανδρέας Μιχαηλίδης και ο συγγραφέας.
Την παρουσίαση συντόνισε από τις Εκδόσεις «άλφα πι» η Αρετή Παληού.
Ένα βιβλίο που έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό ιστοριογραφικό κενό στην ιστορία της Χίου. Ένα βιβλίο - «εργαλείο», που δε λειτουργεί απλώς ως μια αφήγηση γεγονότων. Είναι από εκείνα τα βιβλία στα οποία μπορεί κανείς να επιστρέφει ξανά και ξανά, είτε ως ερευνητής, είτε ως αναγνώστης, αν θέλει να κατανοήσει βαθύτερα την ιστορία της Χίου.
Ακολουθεί η ομιλία - τοποθέτηση του συγγραφέα:
«Η ιδέα για μια εργασία αφιερωμένη στη «γενοβέζικη» περίοδο της Χίου ξεκίνησε πριν από ακριβώς δυο χρόνια, τον Δεκέμβριο του 2023. Έναυσμα ήταν δυο συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν στον Κοινωνικό Χώρο Αντίβαρο στο πλαίσιο των «Βραδιών Τοπικής Ιστορίας» που πραγματοποιούμε εδώ και δυο χρόνια, και ήταν αφιερωμένες στα 220 χρόνια παρουσίας των Γενοβέζων στη Χίο. Εκεί διαπίστωσα ότι από τη μια υπήρχε ένα μεγάλο και ενεργό ενδιαφέρον για την εποχή εκείνη, κι από την άλλη ότι επρόκειτο για μια περίοδο για την οποία δεν υπήρχε μια σημερινή σύγχρονη και χρηστική προσέγγιση. Υπήρχαν ερωτήματα, ζωντανή συζήτηση, απορίες, αναζητήσεις.
Ωστόσο οι πηγές υπήρχαν. Κι εδώ παρενθετικά οφείλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στους χιώτες ιστορικούς άλλων εποχών: ενδεικτικά τον Αλέξανδρο Βλαστό, τον Γεώργιο Ζολώτα, τον Φίλιππο Αργέντη που αποθησαύρισαν παλαιότερες πηγές και πάνω στο έργο τους εδράζεται η σημερινή δουλειά μας. Ακόμα υπήρχαν οι ιταλικές πηγές, η Γένοβα και τα αρχεία της οργανωμένη διοικητικά με πρωτοπόρο για την εποχή της τρόπο, συνέλεγε πλήθος στοιχείων, κυριολεκτικά κατέγραφε τα πάντα. Η προσέγγιση και αυτών των πηγών ήταν χρήσιμη και πολύτιμη.
Όμως για τον γράφοντα υπήρχε μια πρόκληση. Να καταλήξει, ως τελικό αποτέλεσμα, σε μια εργασία ευσύνοπτη, η οποία χωρίς να προδίδει την επιστημονική μεθοδολογία και την έρευνα, να είναι προσιτή χωρίς ιδιαίτερα προαπαιτούμενα στον φιλομαθή αναγνώστη. Θα χρησιμοποιήσω τον συκοφαντημένο όρο «εκλαΐκευση», που αποδίδει την προσπάθεια ένα ιστορικό έργο να γίνει κτήμα του κοινού με ακρίβεια αλλά χωρίς δυσκολίες προσέγγισης και κατανόησης.
Στο βιβλίο επίσης γίνεται μια προσπάθεια να συνδυαστούν δυο παράμετροι. Από τη μια ένα χρονικό που παρακολουθεί τα γεγονότα. Είναι μια ιστορία από μόνη της, πιστεύω, συναρπαστική με εξελίξεις, συμβάντα, πολιορκίες, συνωμοσίες, ανατροπές. Την παρακολουθούμε στη λεπτομέρεια της καθώς εξελίσσεται στο πέρασμα των 2 αιώνων και κάτι. Από την άλλη πλευρά είναι απαραίτητη η εμβάθυνση σ’ αυτό που λέμε οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές δομές της περιόδου. Αυτό που λέμε με απλά λόγια η πραγματικότητα, η ζωή που ζούσαν οι άνθρωποι στη Χίο εκείνη την εποχή. Αυτή η ισορροπία ήταν το ζητούμενο, θέλω να ελπίζω, αλλά αυτό θα το πουν οι αναγνώστες φυσικά, ότι επιτεύχθηκε.
Επιτρέψτε μου στη συνέχεια κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με την εποχή που εξιστορείται στο βιβλίο.
Πρώτη παρατήρηση. Η Χίος τα χρόνια των Γενοβέζων δεν είναι ένα απομακρυσμένο και περιθωριακό κέντρο της αποικιακής περιφέρειας. Είναι ένας κρίσιμος εμπορικός και πολιτικός κόμβος ακριβώς στο κέντρο των δραστηριοτήτων της Μητρόπολης. Δυο παράγοντες συντελούν σ’ αυτό, προφανώς η γεωγραφική της θέση εκεί που διασταυρώνονται οι εμπορικοί δρόμοι ανάμεσα στη Γένοβα, την Κωνσταντινούπολη, τον Εύξεινο, τη Μέση Ανατολή. Αλλά κι η ύπαρξη ενός μονοπωλιακού προϊόντος, της μαστίχας, που αφήνει δυσθεώρητα περιθώρια εμπορικού κέρδους και υπερκέρδους. Ας δει ο αναγνώστης τι γράφει ο Κολόμβος στους βασιλείς της Ισπανίας σχετικά.
Μια δεύτερη παρατήρηση. Στη Χίο αναπτύσσεται μια πραγματικά πρωτότυπη κατάσταση. Μια ιδιωτική εταιρεία η Μαόνα, εκμεταλλεύεται τον πλούτο του νησιού με απευθείας ανάθεση από τη δημοκρατία της Γένοβας. Με το πέρασμα των χρόνων, εξιστορούνται αυτά στο βιβλίο, αποκτά έναν σημαντικό βαθμό αυτονομίας. Κάνει την δική της πολιτική, ειδικά απέναντι στους Οθωμανούς, ασκεί τη δική της εξουσία. Διαμορφώνει τις δομές διοίκησης του νησιού με το δικό της τρόπο.
Και κάτι ακόμα. Οι καταστάσεις στο νησί, επηρεάζονται και επηρεάζουν τις ευρύτερες εξελίξεις. Φανταστείτε για λίγο την εποχή: οι Γενοβέζοι καταλαμβάνουν τη Χίο το 1346, 100 χρόνια πριν την Άλωση, το 1453, οι Οθωμανοί καταλύουν μια αυτοκρατορία, η Μαόνα της Χίου επιβιώνει για 100 χρόνια ακόμα, ένα καθεστώς εξαίρεσης, φόβου αλλά και κέρδους, κινδύνου αλλά και ευημερίας. Την ίδια εποχή αναδύονται οι ανακαλύψεις, η Αναγέννηση, οι ανακατατάξεις στην Μεσόγειο, στα Βαλκάνια, στην Ευρώπη. Εποχή ανατροπών. Μεγάλων ανατροπών. Όλα αυτά ακουμπάνε την τοπική ιστορία και πραγματικότητα. Το βιβλίο επιχειρεί να τα αφηγηθεί, να τα απεικονίσει όλα αυτά.
Εδώ υπάρχει ένα ερώτημα που γεννιέται και μας αφορά όλους στη σημερινή συγκυρία. Τελικά ποια ήταν η επίδραση της Γένοβας στη Χίο; Ήταν μακροπρόθεσμα θετική ή αρνητική; Είναι ένα ερώτημα που προσωπικά έχω εισπράξει από αναγνώστες του βιβλίου.
Δεν έχω, και τολμώ να ισχυριστώ δεν υπάρχει 100% απάντηση. Ο πρώτος λόγος είναι ότι η ιστορία -παρά το πρόσφατο κλισέ- δεν έχει «σωστή» ή λάθος πλευρά. Η ιστορία είναι αυτή που είναι, και είναι αμείλικτη κι αδιάφορη, δεν κοιτάει ηθικούς κανόνες παρα μόνο αναγκαιότητες. Και στη Χίο από τον 14ο αιώνα συντελέστηκε μια βίαιη -λόγω κατάκτησης- κοινωνική μεταβολή. Μια κοινωνία σχεδόν αρχαϊκή, μιλώ για τις κοινότητες της Χίου, ήρθε αντιμέτωπη με μια μεγάλη δύναμη, τη Γένοβα, με εκχρηματισμένη εκμεταλλευτική οικονομία προσανατολισμένη στο εμπόριο, στην ανταλλαγή, στο κέρδος.
Από την άλλη στο βαθύ χρονικό ορίζοντα η Χίος απέκτησε μια μακρόχρονη και ισχυρή σχέση με τη Δύση. Μια σχέση που δεν υστέρησε ούτε στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Και τελικά έδωσε μια διαχρονική σχέση και δομές που κράτησαν στο χρόνο. Η Γενουατοκρατία, κι αυτό είναι από τα συμπεράσματα της προσωπικής μου προσέγγισης, ήταν στη μακρά περίοδο, όπως λέμε οι ιστορικοί, κατά πολύ ισχυρότερη της τουρκικής κυριαρχίας. Κι αυτό το εισπράττουμε και αργότερα στα κείμενα των περιηγητων πχ στο ακέραιο.
Αλλά επανέρχομαι στο ερώτημα. Θα ήταν καλύτερα ή χειρότερα αν δεν έρχονταν οι Γενοβέζοι με το Βινιόζο στη Χίο το 1346; Θα μου συγχωρέσετε να προσφύγω στην μαρξιστική ανάλυση που με διαμόρφωσε επιστημονικά και πολιτικά. Από τα νεανικά μου χρόνια έως και σήμερα.
«Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων.» έγραφαν λοιπόν ο Μαρξ κι ο Ένγκελς στο Μανιφέστο του Κομουνιστικού Κόμματος το 1848. Ζητώ συγγνώμη αλλά έως σήμερα δεν έχω βρει καλύτερη φράση για τη δουλειά μας!
Αναρωτιόμαστε λοιπόν. Καλύτερα ή χειρότερα για ποιους; Για τους μαονέζους που πλούτισαν στη Χίο: Για τους βυζαντινούς αριστοκράτες που ενσωματώθηκαν στην μαονέζικη αριστοκρατία; Ή για τους παροίκους που ζούσαν ως δούλοι παρότι ελεύθεροι όπως γράφει ο Ζολώτας, καταπιεσμένοι, και αντικείμενο εκμετάλλευσης του κάθε δυνάστη; Για εκείνους που έφευγαν δραπέτες από τα χωριά της Μαστίχας και οδηγούσαν στη άγρευση ανθρώπων για να καλλιεργούν και να φέρνουν κέρδος; Για τους εμπόρους που είδαν να προσπορίζονται το κέρδος από τη θέση της Χίου, ή για τους χειρώνακτες του λιμανιού που ξεφόρτωναν καράκες γεμάτες πλούτο για ένα ξεροκόμματο;
Και τέλος, κάτι που δεν υπάρχει στις πηγές, όσο το ψάξαμε. Τι γίνεται με τις γυναίκες; Οι ελάχιστες αναφορές μας αφορούν γυναίκες ορθόδοξης θρησκείας έγιναν σύζυγοι γενοβέζων εποίκων και μελλοντικά «αποκαταστάθηκαν» με αναγνώριση των παιδιών τους. Κατά τα άλλα η απόλυτη απουσία που και αυτή κάτι σημαίνει. Αυτό το βιβλίο, αγαπητοί φίλοι, δεν είναι μια απάντηση είναι μια ερώτηση.
Ένας ακόμα προβληματισμός. Μαθαίνουμε όλο και λιγότερο την τοπική μας ιστορία. Γινόμαστε, ή καλύτερα οι νεότερες γενιές παίρνουν μια μυρωδιά από την επίσημη ιστορία του έθνους από τα αρχαία χρόνια μέσω βυζαντίου έως σήμερα. Προσωπικά με αυτή την εθνοκέντρική, δήθεν, προσέγγιση διαφωνώ. Αλλά σε μια εποχή που η Ιστορία είναι υπο διωγμόν από την εκπαίδευση (ο πρωθυπουργός είχε πει «τι νοιάζει τους νέους» ποιος δολοφόνησε τον Γρηγόρη Λαμπράκη»). Δεν θέλω να επεκταθώ αλλά… για να δούμε πόσο καλύτερα θα ήταν τα παιδιά του δημοτικού, του γυμνασίου να είχαν κάποιες ώρες να μελετήσουν, με σύγχρονους τρόπους και μεθόδους την ιστορία του τόπου τους.
Για φανταστείτε: να πάμε έξω από την Πόρτα Ματζόρε και να πούμε για τη πολιορκία από τους Βενετσιάνους. Να πάμε στου Καταδότη και να μιλήσουμε για τη Συνωμοσία. Να περάσουμε την Απλωταριά και να πούμε στα παιδιά για τα στενά της. Το αφήνω εδώ. Να το σκεφτούμε.
Φίλοι και φίλες
Δεν θέλω να επεκταθώ. Το βιβλίο με όσα σύντομα περιέγραψα έφτασε στον εκδότη. Οφείλω να ομολογήσω ότι ένα απλό κείμενο δεν θα απέδιδε την αρχική σκέψη. Θέλαμε και χάρτες και εικόνες και γκραβούρες και προσωπογραφίες. Που έχουν φυσικά τη χρηστική τη λειτουργική σημασία τους για τον αναγνώστη, αλλά όλα αυτά επίσης κάνουν το κείμενο οικείο, ευπροσήγορο, κατανοητό και τελικά… όμορφο. Αυτό προσπαθήσαμε να πετύχουμε! Και τολμώ να πω ότι το πετύχαμε. Με την δουλειά, τη συλλογική δουλειά, των μοναδικών εκδόσεων άλφα πι, αλλά και με τη δουλειά, οφείλω να το πω της Δέσποινας Καρατζά, που νιώθω ότι γραφιστικά αγάπησε, κατάλαβε και νοιάστηκε το βιβλίο. Την ευχαριστώ!
Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους και τις φίλες που μοιράστηκαν αυτό το διάστημα τον κόπο της έρευνας και της συγγραφής, τους ανθρώπους των εκδόσεων Άλφα Πι για την πολυετή γόνιμη πιστεύω συνεργασία, το ίδρυμα John S. Fafalios για την ευγενική υποστήριξη που έκανε δυνατή την πραγματοποίηση μιας άρτιας έκδοσης, τους δικούς μου ανθρώπους για την υποστήριξη και την υπομονή τους. Εύχομαι μέσα από την καρδιά μου να απολαύσετε τους «Γενοβέζους στη Χίο» να τους χαρείτε όσο χάρηκε τη ν προσπάθεια για τη σύνθεση ο συγγραφέας τους. Να είμαστε όλοι και όλες καλά και να συναντιόμαστε με τέτοιες όμορφες ευκαιρίες».
