Να πούμε από την αρχή πως οι λέξεις “αθλητής” και “άθλιος” εκτός από κοινή καταγωγή έχουν και κοινό σημασιολογικό φορτίο, άσχετο αν στη διαδρομή διαφοροποιήθηκαν…
Η μητέρα λέξη είναι η ομηρική “άεθλος” που αργότερα, συνηρημένη έγινε άθλος· που σημαίνει άμιλλα και αγώνας για τη νίκη. Έχουμε “άθλους Ολυμπικούς, Πυθικούς...” κατά τους οποίους οι νικητές βραβεύονται με στεφάνια. Το βραβείο ανεξάρτητα από το είδος του, λέγεται ἄεθλον ᐳ ἄθλον (το). Ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο Περικλέους (Β’ 46) μάς λέει: “ἄθλα γάρ οἱς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα, τοῖσδε καί ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσιν”.
Στην πορεία το “ἄθλον” γίνεται ἔπαθλον”, και στη συνέχεια “βραβεῖον”. Κατά τον 4ο π.Χ αι. το “βραβεῖον” δίδεται από τον “βραβέα”, δηλ. τον κριτή. Ο άθλος, μας έδωσε πολλές λέξεις που χρησιμοποιούμε και σήμερα, όπως: άθλημα, αθλούμαι, αθλητής, άθληση, αθλητικός, αθλητισμός, αθλητιατρική, αθλητίατρος, αθλητικογράφος, αθλοφόρος, αθλοθέτης… Όμως, το εντυπωσιακό είναι η σημασιολογική παραμόρφωση με το επίθετο ἄθλιος-α-ον, το οποίο όμως αρχικά αποτελούσε κολακευτικό χαρακτηρισμό(!) που σήμαινε αυτόν που διεκδικεί ή κερδίζει τον ἄθλον (βραβείο). Παρόλα αυτά η λ. άθλιος έφτασε σε μας σήμερα με την αρνητική σημασία και σημαίνει αξιολύπητος, οικτρόςᐸ οίκτος ⁄ ταλαίπωρος, δυστυχισμένος, ακόμη και κακοήθης! Και αυτή (η χειρότερη σημασία) μάς έρχεται από την αρχαιότητα, όπου πολλοί συγγραφείς τών κλασσικών χρόνων, “ἄθλιον” αποκαλούν όχι μόνο τον διεκδικητή τού επάθλου αλλά και τον ταλαίπωρο, τον δυστυχή, τον ελεεινό, τον άτιμο… Ιδιαίτερα οι δραματικοί ποιητές, λ.χ ο Αισχύλος έχει τη φράση “ἄθλιοι γάμοι” (βλ. Επτά επί Θήβας 779), όπως και ο Ευριπίδης τη φράση “βίος ἄθλιος” (Ηρακλ. 878). Πιστεύω πως η αλλαγή σημασίας από το καλό προς το κακό, δεν είναι αυθαίρετη γιατί ο άθλος είναι αγώνας για τη νίκη, άμιλλα για την απόσπαση βραβείου που όμως απαιτείται μόχθος, κόπος, προσπάθεια, δυσκολίες και ταλαιπωρία. Μη ξεχνάμε τους “Άθλους τού Ηρακλέους” που επέβαλλαν στον Ήρωα κόπους, βάσανα, επικίνδυνες προσπάθειες...όπως συμβαίνει και στους “Ολυμπιακούς άθλους”.
Τέλος, σχετικές λέξεις με την αρνητική σημασία έχουμε, τον πανάθλιο δηλ. τον εντελώς άθλιο, τον εξαθλιωμένο, το εξαθλιώνω, την εξαθλίωση, την αθλιότητα...