Η ενέργεια είναι μέσα σε κάθε τι που έχει μάζα και πιάνει χώρο και που το βλέπουμε, το αγγίζουμε ή το ζυγίζουμε. Χάρη στην ενέργεια ζούμε, κινούμαστε. Αν δεν είναι φθηνή και καθαρή, δεν ζούμε καλά. Αν δεν είναι αρκετή, δεν ζούμε ειρηνικά. Αυτά είναι και τα ζητούμενα της ενεργειακής μετάβασης. Μιας άνισης προσπάθειας, αφού δεν έχουν όλοι πρόσβαση σε τεχνολογία, υποδομές ή χρηματοδότηση. Ιδίως σήμερα που οι κανόνες ξαναγράφονται, οι ισορροπίες μετατοπίζονται, η γεωπολιτική κινεί τα νήματα και οι μεγάλες χώρες διεκδικούν πρώτο ρόλο.
Καμία δεν το δείχνει πιο καθαρά από τις ΗΠΑ με το σύνθημα «Make America Great Again»: μέσα, περισσότερη παραγωγή - έξω, λιγότερες εξαρτήσεις. Γι’ αυτό οι δασμοί: να αυξηθούν οι εξαγωγές και να μειωθεί η εξάρτηση από την Κίνα - σε πρώτες ύλες και στα ομόλογα που κατέχει το Πεκίνο. Αυτό για την Ευρώπη σημαίνει εμπόδια στις εξαγωγές και πίεση στη βιομηχανία. Καθώς όμως η Κίνα χάνει την αμερικανική αγορά, στρέφει την υπερπαραγωγή της προς την Ευρώπη. Αυτό σημαίνει ότι το φθηνό κινεζικό προϊόν θα μας κατακλύσει, σε μια στιγμή που η Ευρώπη μετασχηματίζεται και οι εξελίξεις μας καλούν να αυξήσουμε τις αμυντικές δαπάνες σε βάρος των αναπτυξιακών αναγκών. Αυτό σημαίνει νέο δημόσιο δανεισμό και, άρα, άνοδο των επιτοκίων.
Βαδίζοντας σε τεντωμένο σκοινί - αφού ούτε με την Αμερική θέλουμε ρήξη, ούτε και με την Κίνα, με την οποία πολλά κράτη-μέλη έχουν στενούς εμπορικούς δεσμούς - το τρίλημμα είναι στρατηγικό: πώς η Ευρώπη θα μείνει ενωμένη, θα γίνει αυτόνομη και ανταγωνιστική. Και μέσα σε έναν κόσμο βαθιά διασυνδεδεμένο όπου το κόστος αυξάνεται, η παραγωγή επιβραδύνεται και το δίδυμο υψηλός πληθωρισμός με χαμηλή ανάπτυξη επιστρέφει, όπως ήδη προεξόφλησαν οι αγορές - με πτώση των μετοχών, άνοδο των επιτοκίων και αποδυνάμωση του δολαρίου.
Ας δούμε την ενεργειακή μετάβαση μέσα σε αυτό το περιβάλλον. Το 2024 αυξήθηκαν οι ΑΠΕ, αλλά την αύξηση της ζήτησης ενέργειας την κάλυψε πάλι ο άνθρακας, ενώ η κλιματική κρίση επιδεινώθηκε, με τις ζημιές να κοστίζουν μόνο στην ΕΕ 28,3 δισ. ευρώ. Συνεπώς, σηκώνουμε διπλό βάρος: το κόστος της κλιματικής κρίσης που διαρκώς αυξάνεται και το υψηλό κόστος της μετάβασης, αφού οι τεχνολογίες σήμερα δεν είναι ώριμες και φθηνές. Μέχρι να μειωθεί το πρώτο, θα χρειαστεί να αντέξουμε και τα δύο, χρηματοδοτώντας τις αναγκαίες επενδύσεις και τα κίνητρα για αποκεντρωμένη παραγωγή, αυτοπαραγωγή και ιδιοκατανάλωση ενέργειας.
Το ερώτημα «ποιος επωμίζεται τι, πότε και με ποιους πόρους» συνδέεται άμεσα με τους στόχους της ΕΕ: μείωση εκπομπών κατά 55% έως το 2030 και απεξάρτηση από πετρέλαιο και φυσικό αέριο έως το 2050 και είναι κρίσιμο για τη νομιμοποίηση της μετάβασης.
Οι στόχοι αυτοί τέθηκαν το 2019–2020, υπό συνθήκες χαμηλών και σταθερών τιμών ενέργειας, με την υπόθεση ότι το φθηνό ρωσικό αέριο θα λειτουργούσε ως «καύσιμο-γέφυρα». Και μετά ήρθε ο πόλεμος στην Ουκρανία να ρίξει τη «γέφυρα», να αναδείξει την εξάρτηση από τη Ρωσία και να αναγκάσει την ΕΕ να πάρει μέτρα (κοινές προμήθειες αερίου, υποδομές αποθήκευσης, επιδοτήσεις, εξοικονόμηση, σταθερές κ.λπ). Υποτιμήθηκαν λοιπόν οι γεωπολιτικοί κίνδυνοι και ο ρόλος της Κίνας στις εφοδιαστικές αλυσίδες, ενώ η πτώση του κόστους των ΑΠΕ δημιούργησε την ψευδαίσθηση ότι η μετάβαση θα προχωρήσει ομαλά. Έτσι υποβαθμίστηκε η ανάγκη για νέες επενδύσεις σε δίκτυα και σε μονάδες αποθήκευσης για να ακολουθήσουν οι παρενέργειες: ασταθείς τιμές, φυγή ενεργοβόρων βιομηχανιών και αύξηση κίνδυνων blackouts – όπως, πρόσφατα, στην Ισπανία και την Πορτογαλία.
Και εδώ να καταρρίψουμε έναν μύθο: Η αιτία ήταν η ξαφνική απώλεια ηλεκτρικής παραγωγής περίπου 2,2 GW, κυρίως σε υποσταθμούς, που προκάλεσε μείωση της συχνότητας στο δίκτυο -δηλαδή ανισορροπία μεταξύ παραγωγής και ζήτησης ρεύματος. Όταν πέφτει η συχνότητα κάτω από ένα όριο, ενεργοποιούνται συστήματα προστασίας. Έτσι, η Ιβηρική αποσυνδέθηκε από το ευρωπαϊκό δίκτυο και ακολούθησε blackout. Κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι ευθύνονταν οι ΑΠΕ, λόγω της μεταβλητότητάς τους ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Δεν ισχύει. Μονάδες ΑΠΕ συνέχισαν να λειτουργούν και βοήθησαν να αποφευχθεί γενικευμένη κατάρρευση του συστήματος. Το πρόβλημα ήταν η πολύ χαμηλή ηλεκτρική διασύνδεση Ιβηρικής–Ευρώπης, μόλις 3%, όταν ο στόχος της ΕΕ για το 2030 είναι 15%. Αυτό σημαίνει ότι δεν αντλείται ηλεκτρική ενέργεια από τα υπόλοιπα κράτη όταν χρειάζεται.
Το blackout έδειξε ξεκάθαρα τις τέσσερις βασικές προϋποθέσεις για μια ασφαλή ενεργειακή μετάβαση: 1) Διασυνδέσεις, για να υπάρχει ροή ενέργειας από και προς άλλες περιοχές. 2) Αποθήκευση, ώστε το «περίσσευμα» ενέργειας – όταν φυσά ή έχει ήλιο – να φυλάσσεται για τις ώρες που δεν υπάρχει παραγωγή - με μπαταρίες ή αντλησιοταμίευση (δηλαδή με την άντληση νερού σε ψηλό σημείο και την επαναχρησιμοποίησή του όταν χρειαστεί). 3) Έξυπνα δίκτυα, που να προσαρμόζονται γρήγορα στις αυξομειώσεις της παραγωγής και της ζήτησης. 4) Αποκέντρωση, με παραγωγή και κατανάλωση ενέργειας πιο κοντά στον τελικό χρήστη: από φωτοβολταϊκά στις στέγες, ενεργειακές κοινότητες, ή τοπικά μικροδίκτυα που μειώνουν την πίεση στο κεντρικό σύστημα. Αλλιώς, το σύστημα είναι ευάλωτο – ακόμη και με άφθονη ηλιακή ή αιολική ενέργεια.
Η Ελλάδα έχει μια ευκαιρία να συνδυάσει την μετάβαση, με την ενεργειακή ασφάλεια και την αναβάθμιση της γεωπολιτικής της σημασίας. Και το πετυχαίνουμε. Διαφοροποιήσαμε σημαντικά τις πηγές αερίου, περιορίζοντας την εξάρτηση από τη Ρωσία. Αυξήσαμε το μερίδιο των ΑΠΕ στο 46–48% της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας. Προχωρήσαμε στη σταδιακή απόσυρση του λιγνίτη, με προσωρινή σταθεροποίηση του φυσικού αερίου ως μεταβατικού καυσίμου. Συμμετέχουμε στο target model - το ενιαίο ευρωπαϊκό πλαίσιο αγορών ηλεκτρικής ενέργειας. Στηρίξαμε νοικοκυριά και επιχειρήσεις με επιδοτήσεις, απορροφώντας τις επιπτώσεις της μεταβλητότητας των τιμών - λόγω της απελευθέρωσης των αγορών. Μεταρρυθμίσαμε τους μηχανισμούς στήριξης των ΑΠΕ, αντικαθιστώντας τις εγγυημένες τιμές με ανταγωνιστικές δημοπρασίες, ώστε να μειώσουμε το κόστος.
Παράλληλα, προωθούμε - όχι πάντα με επιτυχία - τη συμμετοχική μετάβαση, μέσω των ενεργειακών κοινοτήτων. Η ουσία είναι ότι έχουμε κανόνες και εργαλεία, απέναντι στους κινδύνους που συνεπάγονται οι γεωπολιτικές εντάσεις, το υψηλό κόστος των επενδύσεων, οι μεγάλες διακυμάνσεις στις τιμές των πρώτων υλών.
Αν και δεν αντιμετωπίζουμε τον ίδιο κίνδυνο blackout με την Ισπανία - κυρίως λόγω της μεγάλης ενσωμάτωσης στο ευρωπαϊκό δίκτυο - το ελληνικό δίκτυο είναι, σε πολλές περιπτώσεις, κορεσμένο ή ανεπαρκές για να μεταφέρει τη μεγάλη παραγωγή από ΑΠΕ. Αυτό μπορεί να προκαλέσει αστάθεια και να οδηγήσει σε απόρριψη φορτίου – ένα φαινόμενο που εμφανίζεται συχνά στα Μη Διασυνδεδεμένα Νησιά (ΜΔΝ). Επίσης, το σύστημά μας πιέζεται συχνά από καιρικά φαινόμενα που συνοδεύονται από βλάβες. Αν δεν υλοποιηθούν επενδύσεις - τουλάχιστον 1 δισ. ευρώ ετησίως - δεν θα μπορούμε να απορροφήσουμε νέα παραγωγή ΑΠΕ, ούτε να εντάξουμε κρίσιμες μονάδες αποθήκευσης.
Σε αυτό το πλαίσιο, η διασύνδεση είναι μονόδρομος. Προσωπικά, ελπίζω για το καλύτερο. Ζούμε ωστόσο σε μια χώρα της υπερβολής: ή αγνοούμε τα προβλήματα ή τα δραματοποιούμε - από την πολιτική και τη διοίκηση, μέχρι την καθημερινότητα. Συχνά κυριαρχεί ένας ενθουσιασμός χωρίς υπόβαθρο ή, αντίθετα, ένας σκεπτικισμός που παραλύει κάθε προσπάθεια. Αν δεν κινηθούμε κάπου στη μέση, θα μείνουμε με το υψηλό κόστος, χωρίς ενεργειακή ασφάλεια και χωρίς ουσιαστικά οφέλη για τους πολίτες.
Έρχομαι στη διασύνδεση των νησιών, ένα ζήτημα εθνικής σημασίας, εξίσου κρίσιμο με την άμυνα. Το έργα ωριμάζουν σε μια περίοδο που η Τουρκία επιχειρεί να επιβάλει έναν δικό της χάρτη για τις θαλάσσιες ζώνες στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο. Μέσα από αυτόν, προσπαθεί να παρουσιάσει ελληνικές περιοχές ως δικές της και σκοπεύει να τον στείλει στον ΟΗΕ για να του δώσει «τεχνικό» κύρος και να στηρίξει τις διεκδικήσεις της. Ένα παράδειγμα αυτής της τακτικής ήταν η παράνομη Navtex που εξέδωσε ανάμεσα στη Λέσβο και τη Χίο - σε περιοχή ελληνικής υφαλοκρηπίδας - προσπαθώντας να παρεμποδίσει τις έρευνες για την πόντιση ηλεκτρικού καλωδίου. Η Ελλάδα αντέδρασε αμέσως, ξεκαθαρίζοντας ότι η περιοχή καλύπτεται από το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και ότι το έργο της διασύνδεσης είναι ενταγμένο στον ενεργειακό σχεδιασμό της ΕΕ.
Πέρα από αυτό το θέμα αρχής, τα ΜΔΝ συγκεντρώνουν τις πιο σύνθετες προκλήσεις της μετάβασης.Το ζήτημα δεν είναι μόνο γεωπολιτικό, ή τεχνικό ή περιβαλλοντικό· είναι βαθιά κοινωνικό και αναπτυξιακό. Είναι προϋπόθεση για τη βιωσιμότητα κρίσιμων παραγωγικών δραστηριοτήτων, όπως ο τουρισμός και η αγροδιατροφή. Κάθε καθυστέρηση, διατηρεί την εξάρτηση από το πετρέλαιο, αυξάνει το κόστος για τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις και υπονομεύει την εθνική παρουσία σε κρίσιμες θαλάσσιες ζώνες. Για να είναι όμως δίκαιη η μετάβαση χρειάζονται συνδυασμένες πολιτικές, γεωγραφικά στοχευμένες επενδύσεις, ρυθμιστική και θεσμική σταθερότητα, και συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών.
Η ΕΕ μέσω της πρωτοβουλίας «Clean Energy for EUIslands», προσφέρει τεχνική υποστήριξη, δικτύωση και διάχυση καλών πρακτικών. Επίσης, δημιούργησε το Ταμείο Απανθρακοποίησης Νήσων, το οποίο χρηματοδοτεί πιλοτικά έργα υβριδικών σταθμών που συνδυάζουν ΑΠΕ, αποθήκευση και έξυπνη διαχείριση της ενέργειας. Τέλος, υπάρχει και το νέο Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Ως επικεφαλής του εθνικού σχεδιασμού για τη μετάβαση των περιοχών εξόρυξης λιγνίτη - ης Δυτικής Μακεδονίας και της Μεγαλόπολης - εργάστηκα για την ένταξη και των ΜΔΝ στο νέο Ταμείο. Οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής την είχαν απορρίψει με το επιχείρημα ότι με τη μετάβαση στα νησιά δεν χάνονται θέσεις εργασίας - μια θεμελιώδης προϋπόθεση για το Ταμείο.
Αποδείξαμε όμως ότι αν δεν στηριχθούν τα νησιά οι συνέπειες για το παραγωγικό, το ανθρώπινο και το φυσικό κεφάλαιο,, θα είναι σημαντικές: 1) Η μετάβαση συνεπάγεται υψηλότερο κόστος λόγω των χαρακτηριστικών της νησιωτικότητας: μικρή οικονομική κλίμακα, περιορισμένη παραγωγική διαφοροποίηση, έλλειψη τεχνικού και επιστημονικού δυναμικού. 2) Οι νησιωτικές οικονομίες επιβαρύνονται από την επέκταση του Συστήματος Εμπορίας Εκπομπών ρύπων στη ναυτιλία και τις αερομεταφορές. 3) Η εξάρτηση από το πετρέλαιο διαφέρει από νησί σε νησί, όπως και η ικανότητα αναδιάρθρωσης της τοπικής οικονομίας - γεγονός που μεταφράζεται σε άνιση κατανομή του κινδύνου απώλειας θέσεων εργασίας. 4) Η μετάβαση αποτελεί προϋπόθεση για τον βιώσιμο μετασχηματισμό βασικών παραγωγικών τομέων των νησιών, όπως ο τουρισμός και η γαλάζια οικονομία, που είναι και οι μεγαλύτεροι καταναλωτές ενέργειας. 5) Οι επενδύσεις που απαιτούνται είναι τεχνικά υλοποιήσιμες μόνο αν: αυξηθεί ο διαθέσιμος ηλεκτρικός χώρος στα διασυνδεδεμένα νησιά και αν εγκατασταθούν υβριδικοί σταθμοί ΑΠΕ με αποθήκευση στα μη διασυνδεδεμένα.
Έτσι, τα νησιά απέκτησαν πρόσβαση σε επιπλέον πόρους για επενδύσεις παραγωγικής διαφοροποίησης, στήριξης της πράσινης επιχειρηματικότητας και των ΑΠΕ με τεχνολογίες, προσαρμοσμένες στις ιδιαιτερότητες των νησιών. Ταυτόχρονα, απέκτησαν και ένα πρόσθετο πλεονέκτημα: οι ιδιωτικές επενδύσεις λαμβάνουν προσαύξηση ενίσχυσης έως και 10%, όχι μόνο από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, αλλά και από κάθε άλλο χρηματοδοτικό εργαλείο.
Η διασύνδεση θα δημιουργήσει χώρο για νέα έργα ΑΠΕ, θα μειώσει το ενεργειακό κόστος και θα ενισχύσει την ασφάλεια εφοδιασμού, ενώ, ταυτόχρονα, θα καταστήσει επιτακτική την υλοποίηση έργων αποθήκευσης, κρίσιμων για τη σταθερότητα και την ευελιξία του συστήματος. Ειδικά η Χίος, θα μπορεί να εκμεταλλευτεί το μεγάλο δυναμικό ΑΠΕ - υψηλές αιολικές ταχύτητες, έντονη ηλιακή ακτινοβολία και γεωθερμικά πεδία που προσφέρονται για γεωργικές χρήσεις και αφαλάτωση.
Σημαντικό ρόλο μπορούν να παίξουν και οι ενεργειακές κοινότητες. Σε επίπεδο χώρας, το 61% των αιτήσεων που απορρίφθηκαν οφείλεται στον κορεσμό των δικτύων. Αλλά και η αλλαγή του μοντέλου μείωσε το ενδιαφέρον. Στο παλαιό καθεστώς του net metering, η ενέργεια που παράγεις - π.χ. με φωτοβολταϊκά στη στέγη - συμψηφιζόταν με την ενέργεια που καταναλώνεις σε ετήσια βάση. Δεν σε ένοιαζε πότε παράγεις και πότε καταναλώνεις - αρκεί να παρήγαγες περίπου όσο καταναλώνεις. Αντίθετα, στο νέο καθεστώς του net billing, η ενέργεια που παράγεις και η ενέργεια που καταναλώνεις τιμολογούνται ξεχωριστά. Δηλαδή, πουλάς την ενέργεια που παράγεις σε τιμή χονδρικής και αγοράζεις την ενέργεια που καταναλώνεις σε τιμή λιανικής.
Συνεπώς, όσοι δεν διαθέτουν σύστημα αποθήκευσης, πουλούν φθηνά και αγοράζουν ακριβά, με αποτέλεσμα τη μείωση της αυτοκατανάλωσης αλλά και του οικονομικού οφέλους.
Η Ρυθμιστική Αρχή εισήγαγε μεν ειδικού τύπου αξιολόγηση των αιτήσεων σε κορεσμένα δίκτυα, με κριτήρια που ευνοούν μικρά έργα, ωστόσο, η αλλαγή μοντέλου και η καθυστερημένη προσαρμογή των κινήτρων, οδήγησε σε κατακόρυφη πτώση των αιτήσεων μετά τον Σεπτέμβριο 2024. Παρά τις δυσκολίες αυτές, το 62% των νέων αιτήσεων αφορά πλέον συστήματα με δυνατότητα αποθήκευσης, γεγονός που δείχνει μια άλλη δυναμική, αλλά και την ανάγκη στοχευμένης στήριξης της πραγματικής αυτοπαραγωγής. Εκτός από τον κορεσμό του δικτύου, στα νησιά λείπει και η τεχνική υποστήριξη, όπως έδειξε η μη συμμετοχή της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου στο σχετικό πρόγραμμα «Απόλλων».
Επειδή ο σχεδιασμός της μετάβασης πρέπει να έχει τοπικό χαρακτήρα, να βασίζεται στην κοινωνική συμμετοχή και να απαντά στις ανάγκες της τοπικής οικονομίας, θα ήθελα να προτείνω τα εξής: Συμμετοχή του Δήμου στη διαβούλευση για τη διασύνδεση. Κατάρτιση τοπικού σχεδίου για την ενέργεια και το κλίμα - σε αντιστοιχία με το εθνικό. Προώθηση της συμμετοχικής παραγωγής ενέργειας από τον Δήμο και τους φορείς. Πιλοτικές εφαρμογές αποθήκευσης και έξυπνων δικτύων σε συνεργασία με τον ΔΕΔΔΗΕ ώστε να ενισχυθεί η απορρόφηση ΑΠΕ και η διαχείριση των αιχμών. Πιλοτικά έργα αυτοπαραγωγής, αποθήκευσης και έξυπνης διαχείρισης φορτίου σε κομβικές υποδομές του νησιού, όπως τα σχολεία, το νοσοκομείο και τα δίκτυα ύδρευσης.
Έργα εξοικονόμησης με έμφαση στην κατοικία (Εξοικονομώ) και στα δημοτικά και επαγγελματικά κτίρια. Και επειδή η διασύνδεση πλησιάζει, ωρίμανση μικρών μονάδων ΑΠΕ πριν δεσμευτεί ηλεκτρικός χώρος από μεγάλης κλίμακας έργα εξωτερικών παικτών. Αν αυτό συμβεί, τα οφέλη θα φύγουν από το νησί. Αντίθετα αν όλοι κινηθούμε έγκαιρα, θα ανακυκλώνονται εδώ.
