φαιστειογενή πετρώματα, σαν τον βασάλτη, που, κομματιασμένος σε ένα φυσικό αμφιθέατρο, φτιάχνει ένα εξωγήινο σκηνικό που λέγεται Του Διαβόλου το Βολοσήκωμα. Ολόμαυρα βότσαλα και λάβες σε μία από τις ωραιότερες παραλίες της Χίου, στα Μαύρα Βόλια, τα οποία σχηματίστηκαν από την έκρηξη του ηφαιστείου του Ψάρωνα, πριν από εκατομμύρια χρόνια. Καρστικοί γεωλογικοί σχηματισμοί, σαν την αψίδα Μπαμπακά, στα Καρδάμυλα, και στοές από αλλοτινές εξορύξεις αντιμονίου στην Κέραμο και θυμιανούσικης πέτρας στα Θυμιανά. Απολιθωμένοι αμμωνίτες στο όρος του Κορακάρη και απολιθώματα μαμούθ στα Κεραμεία Θυμιανών, τα οποία φυλάσσονται στο Μουσείο Παλαιοντολογίας και Γεωλογίας του ΕΚΠΑ. Εμφανή ρήγματα και μοναδικά σπήλαια σαν της Αγιογαλούσσαινας, όπου εντοπίζεται για πρώτη φορά η ανθρώπινη παρουσία στο νησί (από τη Νεολιθική περίοδο) και αποτελεί συνάμα χώρο πίστης, και σαν των Ολύμπων, ένα εντυπωσιακό βάραθρο με πανέμορφο λιθωματικό διάκοσμο.
Ένας γεωλογικός πλούτος που γεννά ένα καίριο ερώτημα: Μπορεί η Χίος να συμπεριληφθεί στο παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της UNESCO, διασώζοντας τοπίο, μνημεία και συνειδήσεις; Εξασφαλίζοντας παράλληλα ένα μέλλον εναλλακτικού τουρισμού, υπέρ της αειφορίας και της βιώσιμης ανάπτυξης, μακριά από κακοποιήσεις και αλλοιώσεις της ταυτότητάς της;
Ας ξεκαθαρίσουμε κάτι: Τα Γεωπάρκα της UNESCO δεν αφορούν μόνο τη γεωλογική κληρονομιά ενός τόπου. Από κοινού προσμετρώνται τα φυσικά τοπία και η βιοποικιλότητα, αλλά και οι πολιτιστικές αξίες, οι οποίες περιλαμβάνουν τα μνημεία και τις παραδόσεις όταν αυτά είναι συνδεδεμένα με τη γεωλογική του ιστορία. Η Χίος φαίνεται να πληροί τις προϋποθέσεις και να μπορεί επάξια να συμμετάσχει στο δίκτυο, το οποίο περιλαμβάνει 229 περιοχές από 50 χώρες, εννέα από τις οποίες στην Ελλάδα. Το ζήτημα είναι αν θέλει.
Ουσία και βιωσιμότητα
Ψηλά βουνά, σαν το Πελινναίο, στα 1.297 μ. υψόμετρο, όπου οι αέρηδες λυσσομανούν τόσο ώστε να δεθεί το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας με αλυσίδες. Καταπράσινα φαράγγια σαν εκείνο τον Καμπιών, που έχει αναδειχθεί σε δημοφιλή πεζοπορικό προορισμό. Υπεραιωνόβιοι πρίνοι στο Φλώρι, κάτω από τους οποίους φέρεται να κοιμήθηκε ο Όμηρος, 100 είδη ορχιδέας (μετά τις πρόσφατες πυρκαγιές, κάποια κοινά είδη πιθανόν να εξαφανιστούν για μερικά χρόνια, κυρίως λόγω έλλειψης σκιάς και υγρασίας), 4 είδη άγριας τουλίπας (λαλάδες), αλλά και πλήθος από βότανα που προσελκύουν ήδη εξειδικευμένους επισκέπτες από όλο τον κόσμο.
Σπουδαία μνημεία σαν τη Νέα Μονή, η οποία είναι ενταγμένη στα Μνημεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, ή σαν την καστροπολιτεία του Ανάβατου και το βυζαντινό Κάστρο της Βολισσού.
Καλλιέργειες σαν τα εσπεριδοειδή του Κάμπου, τα οποία οδήγησαν σε παραγωγή αρχιτεκτονικής και πολιτισμού. Κτηνοτροφία στο Αίπος και μοναδικά ξερολιθικά έργα ανθρώπων, ενταγμένα πλήρως στο τοπίο, τα οποία αποτελούν πραγματικά μνημεία – τα πέτρινα καλύβια στην Πηγανιά που είναι κτισμένα με το εκφορικό σύστημα, τα «γυρίσματα» (χωράφια με ξερολιθικά χωρίσματα) στην Εγγύσα και τα πετρομαζώματα στη θέση Τούρκικο του Αίπους. Ιαματικά λουτρά στα Αγιάσματα και φυσικά η καλλιέργεια της μαστίχας, μνημείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, η οποία συνδέεται άρρηκτα με τη γεωλογική φύση του νησιού και ταιριάζει γάντι με την κουλτούρα ενός γεωπάρκου.
«Μπορεί απαραίτητη προϋπόθεση για να ενταχθεί ένας τόπος να είναι η γεωλογική αξία διεθνούς σημασίας, την οποία η Χίος έχει, αλλά αυτή επηρεάζει και τα οικοσυστήματα. Για παράδειγμα, ο σχίνος της Χίου, που δίνει τη μαστίχα, προέρχεται από τον συνδυασμό τύπου εδαφών και κλιματικών συνθηκών. Από το πέτρωμα οδηγούμαστε στην πολιτιστική κληρονομιά. Ο άνθρωπος εμπνέεται από τη φύση, χρησιμοποιεί τα υλικά της και παράγει πολιτισμό», εξηγεί ο Νίκος Ζούρος, πρόεδρος του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων αλλά και διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου, νησί το οποίο αποτελεί το πρώτο γεωπάρκο της Ελλάδας, από το 2000.
Τι μεγάλο προνόμιο για τη Χίο να έχει αρωγό έναν τόσο άξιο άνθρωπο και ένα επιτυχημένο παράδειγμα γεωπάρκου ακριβώς δίπλα της. Όπως παρατηρεί ο ίδιος, ο οποίος, εκτός από τη Λέσβο, κατάγεται και από τη Χίο, «το νησί έχει το δυναμικό, μπορεί να αναδείξει έναν τεράστιο πλούτο και να σώσει την κληρονομιά του. Χρειάζεται, όμως, δουλειά και αφοσίωση. Πρέπει κατ’ αρχάς να δημιουργηθεί φορέας διαχείρισης και να γίνει συστηματική προσπάθεια για την ανάδειξη. Το αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς αξιολογεί και εγκρίνει ή όχι η UNESCO και έπειτα το ελέγχει κάθε τέσσερα χρόνια. Πρέπει να γίνουν συνέργειες, να ενοποιηθούν όλες οι σημαντικές θέσεις σε έναν στιβαρό φορέα ώστε να έρχονται και έσοδα, όπως από τα σπήλαια για παράδειγμα, τα οποία έχουν εισιτήριο αλλά δεν αναδεικνύονται όπως θα έπρεπε. Σε ό,τι με αφορά, είμαι απόλυτα συμπαραστάτης σε αυτό. Μέσα από την καρδιά μου θέλω η Χίος να γίνει γεωπάρκο, αλλά να γίνει σωστά, να έχει ουσία και βιωσιμότητα».
Από ναυτικοί, ξενοδόχοι
Μέχρι σήμερα, ο τόπος δεν είχε ανάγκη τον τουρισμό. Επιβίωνε από τη ναυτιλία – το 13% της παγκόσμιας ναυτιλίας εξαρτάται από Χιώτες εφοπλιστές, σύμφωνα με τον Δήμο Χίου. Τα ξένα εργατικά χέρια, που την τελευταία δεκαετία αντικατέστησαν τους Χιώτες στα χαμηλότερα πληρώματα, έστρεψαν τους ντόπιους σε αυτόν. Κάπως άτσαλα, όπως παρατηρώ εδώ και αρκετά χρόνια, δίχως σαφή προσανατολισμό, δίχως γνώση του σύγχρονου τουριστικού ζητούμενου, όπως και όλη η Ελλάδα κάποτε. Η Χίος, όμως, χάρη ακριβώς σε αυτή την καθυστέρηση, έχει το προνόμιο να μπορεί να μάθει από τα λάθη άλλων νησιών.
«Το νησί δουλεύει κυρίως με Τούρκους, σε ποσοστό πληρότητας 70% (σ.σ.: η δυναμικότητα σε κλίνες υπολογίζεται στις 8.500). Όχι ότι είναι κακό, αλλά δεν μπορείς να περιορίζεσαι σε ένα κοινό. Ο εναλλακτικός τουρισμός ταιριάζει στη Χίο, κι αν κάποιοι επιχειρηματίες είχαν στο μυαλό τους πτήσεις τσάρτερ και κρουαζιερόπλοια, αυτό ευτυχώς φθίνει σιγά σιγά ως αντίληψη», μας λέει ο Γιώργος Μισετζής, φυσιοδίφης, επικεφαλής του τομέα περιβάλλοντος και εναλλακτικού τουρισμού του Φορέα Τουρισμού Χίου και μέλος της ΚΟΙΝΣΕΠ Chios trails, η οποία λειτουργεί ως πρακτορείο εναλλακτικού τουρισμού.
Ο δήμαρχος, Γιάννης Μαλαφής, τονίζει τη δυναμικότητα των ομογενών, οι οποίοι υπολογίζονται στις 40.000 ετησίως: «Είναι δύναμη, και οικονομική και πνευματική και επιστημονική, και βοηθούν το νησί ποικιλοτρόπως. Στηρίζουν περισσότερο από τον καθένα την τοπική κοινωνία». Σύμφωνα με τον κ. Μισετζή, αλλά παρατηρώντας και τα παραδείγματα άλλων γεωπάρκων της Ελλάδας και του κόσμου, «η ένταξη στο Δίκτυο Γεωπάρκων θα ανοίξει διάπλατα τις πύλες του εναλλακτικού τουρισμού και θα επιμηκύνει τη σεζόν». Ήδη, μόνο για τις ορχιδέες και τις τουλίπες, υπολογίζεται ότι καταφτάνουν στη Χίο περίπου 500 άνθρωποι τον χρόνο και άλλοι τόσοι αποκλειστικά για πεζοπορίες, αριθμοί που αυξάνονται εμφανώς χρόνο με τον χρόνο.
Το νησί το ζητάει από μόνο του
Παρότι λέγεται ότι η ιδέα του γεωπάρκου πρωτοέπεσε στο τραπέζι τη δεκαετία του 1990, όταν ξεκίνησε η Λέσβος τη σχετική προσπάθεια, το αίτημα επανέφερε προ τριετίας μια ομάδα ευαισθητοποιημένων ανθρώπων, η οποία αλλάζει πρόσωπα δράσης από καιρού εις καιρόν. Πατώντας στην καταγραφή των γεωτόπων της Χίου που έκανε η ΕΑΓΜΕ το 2022, ξεκίνησαν έναν αγώνα ευαισθητοποίησης, στον οποίο ανταποκρίθηκαν αρκετοί σύλλογοι και φορείς.
Ο Γιώργος Κάκαρης, δημοτικός υπάλληλος και ιδρυτής του Chios Hiking, που αναδεικνύει τις πεζοπορίες στο νησί, είναι ένας από τους πρωτεργάτες και μοιάζει να έχει θέσει τη δημιουργία γεωπάρκου ως στόχο ζωής: «Μόνο με τον εθελοντισμό ή με τον ανταρτοπόλεμο δεν μπορείς να σώσεις τα πάντα ή να κάνεις μεγάλα πράγματα. Η Χίος χρειάζεται έρευνες, ανάδειξη, γενικώς ένα διαχειριστικό σχέδιο και ένα πλάνο για το μέλλον. Είναι ώρα να αρχίσει επιτέλους κάτι να γίνεται». Ο Γιάννης Καρράς, γεωλόγος και διευθυντής της Εταιρείας Τοπικής Ανάπτυξης Χίου, συμπληρώνει: «Όταν ρίξαμε την ιδέα του γεωπάρκου, σκεφτόμασταν ότι θα συμβάλει σε μια ήπια τουριστική ανάπτυξη, την οποία μοιάζει να ζητάει μόνο του το νησί. Για παράδειγμα, σε εξέλιξη βρίσκεται μια μελέτη από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο ώστε να χαρακτηριστεί η Χίος “Παγκόσμιο Σημαντικό Σύστημα Αγροτικής Κληρονομιάς”, το πρώτο στην Ελλάδα. Προς αυτές τις κατευθύνσεις σπρώχνει η φύση και η ιστορία της».
Στην ίδια λογική φαίνεται να κινείται και ο Δήμος Χίου, ο οποίος καλείται να πάρει τη μεγάλη απόφαση για τη συγκεκριμένη στόχευση. «Εμείς θέλουμε ένα μείγμα τουρισμού. Ιδανικά θα θέλαμε όμως να διαχυθεί σε όλο τον χρόνο, οπότε στηρίζουμε τις δράσεις που είναι δεξιά και αριστερά της τουριστικής σεζόν. Η Χίος είναι ιδανική για εναλλακτικές μορφές τουρισμού, έχει διαδρομές, μονοπάτια στους παλιούς πέτρινους δρόμους των αγωγιατών και των χωρικών, υπέροχες παραλίες και βυθό για καταδύσεις, ήπια βουνά και παράλληλα ένα μεγάλο δίκτυο μνημείων, μικρών μουσείων και αρχαιολογικών συλλογών», λέει ο κ. Μαλαφής, ο οποίος συνδέει τον ποιοτικό τουρισμό και με την ενίσχυση του πρωτογενούς τομέα. «Θέλω η Χίος να γίνει γεωπάρκο. Είμαστε σε συζητήσεις, καθώς υπάρχουν κάποιες ενστάσεις από μηχανικούς κυρίως, οι οποίοι ανησυχούν ότι θα υπάρξουν πολλές απαγορεύσεις. Ότι θα το προωθήσουμε θα το προωθήσουμε, μένει να δούμε αν θα είναι όλο το νησί ή τμήμα του».
Ο κ. Ζούρος, από τη θέση του, εξηγεί κατηγορηματικά: «Δεν υπάρχει κανένας περιορισμός και απαγόρευση. Η UNESCO δεν έχει νομοθετικές αρμοδιότητες και δεν θεσμοθετεί περιορισμούς. Το μόνο που ζητάει είναι να εφαρμόζεται η εθνική νομοθεσία, αυτή που ήδη υπάρχει, πριν ένα μέρος γίνει γεωπάρκο. Να τηρείται δηλαδή η γενική και η τοπική περιβαλλοντική νομοθεσία, αν υπάρχει ας πούμε περιοχή Νatura 2000, όπως και στην περίπτωση της Χίου (σ.σ.: πρόκειται για το μεγαλύτερο μέρος του βόρειου τμήματος του νησιού). Τα σπήλαια και οι γεώτοποι, για παράδειγμα, ήδη προστατεύονται από την ελληνική νομοθεσία».
Η ένταξη στα γεωπάρκα, ξεκάθαρα, θα δώσει προστιθέμενη αξία, δυναμική ώθηση και παγκόσμια προβολή, ενδυναμώνοντας την τοπική κοινωνία ποικιλοτρόπως, δημιουργώντας θέσεις εργασίας και πιστοποιώντας ουσιαστικά παγκοσμίως τη μεγάλη γεωλογική, φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της Χίου. Ωστόσο, χρειάζεται δουλειά, καθώς αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει ούτε καν φορέας προστασίας και διαχείρισης. «Η Λέσβος εμφανίζεται να πρωτοπορεί στον τομέα του εναλλακτικού τουρισμού ή του γεωτουρισμού και να γίνεται αντικείμενο ενδιαφέροντος πανεπιστημίων από όλο τον κόσμο. Αυτό δεν έγινε τυχαία, είναι αποτέλεσμα συστηματικής προσπάθειας εδώ και πολλά χρόνια», μου έλεγε σε παλαιότερη συνάντησή μας ο κ. Ζούρος και σκέφτομαι πόσο μακρύς είναι ο δρόμος για τη Χίο. Μακρύ όμως είναι και το μέλλον της στον τουριστικό χάρτη. Οπότε το ερώτημα μάλλον δεν είναι αν μπορεί να γίνει γεωπάρκο, αλλά γιατί δεν έχει ήδη σηκώσει μανίκια.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 13ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Χίος», Ιούλιος 2025.
Όλγα Χαραμή, Καθημερινή
