Η νεαρή Κινέζα που κάθεται στο τραπέζι της πλατείας στο χωριό Πυργί της νοτιοδυτικής Χίου κουνά με ένταση τη βεντάλια της, αναζητώντας εναγωνίως λίγη ανακούφιση από τις υψηλές θερμοκρασίες. Φοράει μια ομολογουμένως ζεστή τοπική φορεσιά του νησιού και συμμετέχει στα γυρίσματα καμπάνιας ταξιδιωτικού πρακτορείου της ασιατικής χώρας, που έχει σκοπό να διαφημίσει στους συμπατριώτες της το νησί του βόρειου Αιγαίου. Δυο τραπέζια πιο κάτω, δύο αδέρφια από την Τουρκία βοηθούν την ηλικιωμένη γιαγιά τους να φτάσει μέχρι την καρέκλα. Από πίσω τους, δέκα ισπανόφωνοι επισκέπτες από τη Νότια Αμερική έχουν καρφωμένα τα μάτια τους στην ξεναγό που μπροστά από τους Αγίους Απόστολους, αφηγείται τη μακραίωνη ιστορία του ναού.
Το Πυργί είναι ένα από τα πιο τουριστικά χωριά της Χίου. Σίγουρα παίζει ρόλο ότι είναι ένα από τα μεγαλύτερα μαστιχοχώρια με διατηρητέο μεσαιωνικό οικισμό. Όμως, ο κυριότερος πόλος έλξης είναι τα ξυστά, μια τεχνική διακόσμησης των εξωτερικών προσόψεων των σπιτιών, που δεν συναντάται πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Μόλις οι επισκέπτες μπουν στον μεσαιωνικό οικισμό, τα κινητά και οι φωτογραφικές μηχανές πιάνουν δουλειά. Μελέτες, αφιερώματα, εκπομπές, βιβλία και διδακτορικές διατριβές αναζητούν διαχρονικά το πώς, το πότε και το γιατί αυτής της ιδιαίτερης λαϊκής τέχνης, για την οποία οι κάτοικοι του χωριού είναι εξαιρετικά περήφανοι.
Οι Γενοβέζοι και οι Οθωμανοί
Η παλαιότερη αναφορά για την ύπαρξη του Πυργίου βρίσκεται σε έγγραφο του 1362, ενώ άλλοι επικαλούνται μαρτυρίες από τον 11ο αιώνα. Πάντως σημειώνεται ως οικισμός, και μάλιστα οχυρωμένος, σε χάρτες Ιταλών περιηγητών του 15ου αιώνα. Παίρνοντας τον έλεγχο του νησιού τον 14ο αιώνα και μαζί και όλη τη γεωργική παραγωγή και το εμπόριο, οι Γενοβέζοι θα οικοδομήσουν το Πυργί στην τωρινή του μορφή, ως καστροχώρι δηλαδή, μαζί με άλλους οικισμούς στις περιοχές όπου παράγεται η μαστίχα.
Τα Μεστά, το Πυργί, οι Ολύμποι, η Βέσσα, η Καλαμωτή γίνονται τα προπύργιά τους, τα οποία οχυρώνονται για να προφυλάξουν την πολύτιμη μαστίχα από επιδρομές πειρατών. Ο ψηλός πύργος βρίσκεται στο κέντρο και από εκεί τα σπίτια απλώνονται ακτινωτά με παχύ εξωτερικό τοίχο, δημιουργώντας έναν περίκλειστο οικισμό χτισμένο κυρίως με πέτρα. Αυτή η πολεοδομική διάταξη θα παραμείνει και στα χρόνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, και μετά το 1912 με την απελευθέρωση του νησιού αλλά και μέχρι σήμερα, στέκοντας σχεδόν ανέγγιχτη από τον χρόνο. Στα στενά δρομάκια με τις θολωτές καμάρες δεν χωράνε οχήματα, τα πέτρινα σπίτια είναι χτισμένα κολλητά το ένα με το άλλο, έχουν χοντρούς και ψηλούς τοίχους, λιγοστά μικρά παράθυρα και καθόλου μπαλκόνια, υπακούοντας στην οχυρωματική λογική.
Οι άνθρωποι δημιουργούσαν ξυστά για να διακοσμήσουν, ίσως και επειδή ο οικισμός τους ήταν κλειστός και τα σπίτια τους με μικρά παράθυρα, οπότε περνούσαν πολύ χρόνο έξω από αυτά — στα σοκάκια επιτελούνταν η κοινωνική ζωή.
Οι μεσαιωνικοί οικισμοί της Χίου θα κηρυχθούν διατηρητέοι τη δεκαετία του 1960, οπότε και ορίζεται το καθεστώς προστασίας τους: έτσι εξηγείται το ότι σε κάποια σπίτια σήμερα βλέπει κανείς μικρά μπαλκόνια ή μεγαλύτερα παράθυρα, που πρόλαβαν να χτιστούν πριν από την αυστηρή εφαρμογή αρχιτεκτονικών κανόνων διατήρησης της κληρονομιάς. Τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης, ως προϊστάμενος και ειδικός σύμβουλος του ΕΟΤ, θα αναγνωρίσει την αξία των μεσαιωνικών οικισμών και θα οργανώσει μελέτες αποκατάστασης και συντήρησης. Είναι περίπου την ίδια περίοδο που αρχίζει να γίνεται αντιληπτή και η αξία των ξυστών, των διακοσμητικών στοιχείων στις προσόψεις των σπιτιών στο Πυργί.
Μεταξύ Ανατολής και Δύσης
Μία από τις πρώτες αρχιτεκτόνισσες που ασχολήθηκαν με τα ξυστά, η Χιώτισσα Μαρία Ξύδα, μας εξηγεί και την πιθανή προέλευσή τους. «Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε έγιναν τα πρώτα στη Χίο. Σε βυζαντινές εικόνες που σώζονται στην Καππαδοκία έχουμε απεικονίσεις σπιτιών με ξυστά, όπως ξέρουμε επίσης ότι ήταν συνήθεια στις γιορτές να κρεμούν ωραία υφάσματα και χαλιά για να στολίσουν τα σπίτια. Κατά πάσα πιθανότητα, το έκαναν και εδώ, ώσπου κάποια στιγμή αποφάσισαν να τα ζωγραφίσουν πάνω στους τοίχους, γιατί τα παλιά ξυστά έχουν στο κάτω μέρος τους φουντίτσες, που μοιάζουν με αυτές που βλέπουμε σε κιλίμια. Συναντούμε όμως προσόψεις με ξυστά και στην Ελβετία, στην Ιταλία, στην Ισπανία, είναι η ίδια τεχνική, αλλά διαφέρει η θεματογραφία».
Στην περίπτωση της Χίου, που βρίσκεται μεταξύ Ανατολής και Δύσης, οι επιρροές είναι πολλές και κανείς δεν μπορεί να πει με ασφάλεια πώς ξεκίνησαν τα ξυστά και από ποιους. Οι Ιταλοί το ονομάζουν sgraffiti από το ρήμα graffiare, που σημαίνει «ξύνω», και τα σχέδιά τους περισσότερο μιμούνται τοιχοποιία παρά είναι διακοσμητικά. Στο Πυργί έχουμε κυρίως γεωμετρικά σχήματα (ορθογώνια, μισοφέγγαρα και ρόμβους) αλλά και θέματα από τη φύση, όπως λουλούδια, πουλιά και μοτίβα που παραπέμπουν σε Ανατολή. Το σίγουρο είναι ότι η συγκεκριμένη μορφή λαϊκής τέχνης πηγαίνει πολλές γενιές πίσω και επιβιώνει μέχρι σήμερα, χάρη σε μια γνώση που περνάει από μάστορα σε μάστορα.
Από γενιά σε γενιά
Τα περισσότερα ξυστά που θα δει κανείς περιδιαβαίνοντας τα σοκάκια του οικισμού είναι του 19ου και του 20ού αιώνα. Όλα τα κτίρια γύρω από την κεντρική πλατεία απέκτησαν ξυστά το 1934 με πρωτοβουλία του Φίλιππου Αργέντη, ο οποίος χρηματοδότησε το συνεργείο των Νικολάου και Κωνσταντίνου Κουντούρη. Η κοινοτική αίθουσα του χωριού στολίστηκε με ξυστά από τους τεχνίτες Γιάννη και Κωστή Παντελάκη στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Τα ξυστά της όψης της οικίας Κολόμβου, η οποία αποτελεί ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα κτίσματα του Πυργίου, συντηρήθηκαν το 2000 με χρηματοδότηση από ευρωπαϊκό πρόγραμμα. Ο Γιάννης Μπενέτος, μεταφέροντας την τεχνική σε πιο μικρή κλίμακα, σχεδιάζει στο εργαστήριό του ξυστά πάνω σε καδράκια και πίνακες.
Ένα μείγμα άμμου, μαύρου τσιμέντου και ασβέστη αφήνεται να στεγνώσει και απλώνεται από πάνω αραιό μείγμα λευκού ασβέστη, όπου με ένα πηχάκι και διαβήτη σχεδιάζονται τα γεωμετρικά σχήματα. Ο τεχνίτης διαλέγει ποια θα ξύσει με το πιρούνι, για να φανεί το γκρι στρώμα.
Ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση, ο Μιχάλης Παντελάκης είναι από τους λίγους μάστορες που συνεχίζουν την τέχνη και μας δείχνει την τεχνική. Το πρώτο στρώμα που απλώνεται πάνω στην επιφάνεια είναι ένα μείγμα άμμου, μαύρου τσιμέντου και ασβέστη. Αφήνεται να στεγνώσει και γι’ αυτό σημαντική παράμετρος για ένα επιτυχημένο ξυστό είναι η υγρασία της ατμόσφαιρας. Κατόπιν απλώνεται από πάνω αραιό μείγμα λευκού ασβέστη και εκεί, με μόνα εργαλεία ένα πηχάκι και διαβήτη, σχεδιάζονται τα γεωμετρικά σχήματα. Ο τεχνίτης διαλέγει ποια θα αφήσει λευκά και ποια θα ξύσει για να φανεί το γκρι στρώμα, δουλεύοντας στα επιλεγμένα σημεία με ένα πιρούνι και πολλή υπομονή. Όσο ο ασβέστης στεγνώνει στον ήλιο, γίνεται όλο και πιο λευκός, ώσπου στο τέλος είναι πολύ έντονη η αντίθεση ανάμεσα στα δύο στρώματα.
Η γεωμετρία και τα εθνομαθηματικά
Οι Πυργούσοι διαμαρτύρονται ότι συχνά η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν επιτρέπει νέα ξυστά στις προσόψεις των σπιτιών. Η Παρισιάνθη Βαλάκου, προϊσταμένη του Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χίου, εξηγεί ότι ο στόχος είναι η διατήρηση των στοιχείων του μεσαιωνικού οικισμού, ώστε να μη γίνονται αλλοιώσεις, συνεπώς τα ξυστά δεν επιτρέπονται σε μεσαιωνικά σπίτια που δεν είχαν. Επιτρέπονται σε νέες οικοδομές και σε όσα κτίρια υπάρχουν στοιχεία ή μαρτυρίες ότι υπήρχαν παλαιότερα.
«Η Αρχαιολογική Υπηρεσία αποφασίζει βάσει κανόνων και ιστορικών και επιστημονικών δεδομένων. Σε κάθε χωριό, όμως, κάθε μορφή λαϊκής τέχνης έχει να κάνει και με τα συναισθήματα των ανθρώπων. Οι Πυργούσοι εκφράζονται με αυτή την τέχνη, είναι μέρος της ταυτότητάς τους», υποστηρίζει η Μαρία Ξύδα και μας πληροφορεί ότι ξυστά υπάρχουν στο Χαϊδάρι, όπου ζουν Πυργούσοι, στην Αμερική αλλά και μέσα στο Πυργί, στο στάδιο, στην εκκλησία, ακόμα και σε οικογενειακό τάφο στο νεκροταφείο του χωριού. Οι ίδιοι οι κάτοικοι άλλωστε πολλές φορές δεν τα λένε ξυστά αλλά «πυργούσικα».
Η ακρίβεια και η ταχύτητα στον σχεδιασμό εντυπωσιάζουν. «Οι τεχνίτες στο Πυργί έχουν μια καταπληκτική ικανότητα στη γεωμετρία, τη χειρίζονται πολύ καλά, και ξέρουν πώς να χαράσσουν περίπλοκα σχήματα χωρίς να περισσεύει τίποτα», σημειώνει η κ. Ξύδα. Αυτός είναι εξάλλου ο λόγος που η μαθηματικός και κοινωνική ανθρωπολόγος Χαρούλα Σταθοπούλου αποφάσισε να μελετήσει τα ξυστά στο πλαίσιο των εθνομαθηματικών, του κλάδου δηλαδή που εξετάζει τη σύνδεση των πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών ενός τόπου με τα μαθηματικά, αλλά και το πώς οι κοινότητες αναπτύσσουν εκείνη ακριβώς τη μαθηματική γνώση που χρειάζονται. Επισημαίνει ένα ενδιαφέρον στοιχείο, το γεγονός ότι η παράδοση συναντά τις ανάγκες. Παλιότερα, οι άνθρωποι δημιουργούσαν ξυστά για να διακοσμήσουν, ίσως και επειδή ο οικισμός τους ήταν κλειστός και τα σπίτια τους με μικρά παράθυρα, οπότε περνούσαν πολύ χρόνο έξω από αυτά – στα σοκάκια επιτελούνταν η κοινωνική ζωή. Τώρα, η θέληση για προσέλκυση επισκεπτών αλλά και η ενσωμάτωση στην τοπική ταυτότητα ευνοούν τη συνέχιση της λαϊκής αυτής τέχνης.
«Ο τεχνίτης χρησιμοποιεί πολύ σημαντικές μαθηματικές ιδέες χωρίς να έχει τις αντίστοιχες γνώσεις. Η γνώση έρχεται μέσα από την εμπειρία και τη μαθητεία δίπλα σε δάσκαλο. Οι περισσότεροι τεχνίτες δεν είναι σε θέση να σου πουν ακριβώς γιατί το κάνουν, αλλά το κάνουν σωστά. Αυτό στη διδακτική το λέμε θεώρημα στην πράξη, δηλαδή χωρίς να γνωρίζεις το θεώρημα, το χρησιμοποιείς πρακτικά. Η συμμετρία στα ξυστά είναι απόλυτη, ως προς τον άξονα και ως προς το σημείο, ενώ παρατηρούμε και τη χρυσή τομή. Στα πιο πολλά ορθογώνια, ο λόγος της μεγάλης προς τη μικρή πλευρά ικανοποιεί τη συνθήκη της χρυσής τομής, ίσως από ένστικτο, αλλά η αρμονία είναι εκεί», εξηγεί η κ. Σταθοπούλου.
Και πράγματι, τα περισσότερα ξυστά στο Πυργί, παλαιά και νεότερα, αποπνέουν αυτή την αίσθηση αρμονίας και συμμετρίας, αυτή τη συμμόρφωση σε μαθηματικούς κανόνες, που, χωρίς να είναι γνωστοί, αποτυπώνονται πάνω στον τοίχο. Αυτή την πολύτιμη λαϊκή τέχνη και γνώση έρχονται να θαυμάσουν άνθρωποι από όλον τον κόσμο.
Λίνα Καπετάνιου, Καθημερινή
