Φιλότιμο, η εθνική μας “προίκα”

Σχετικά με το φιλότιμο έχω γράψει αρκετά άρθρα, ξεκινώντας από τότε που ήμουν φοιτητής στο Μόναχο. Τότε χρησιμοποιούσα έναν δικής μου εμπνεύσεως αγγλοσαξωνικό χαρακτήρα, τον Mr Hermann και απευθυνόμουν σε αυτό το φανταστικό πρόσωπο, λέγοντάς του όσα ήθελα να πω στους ανθρώπους της χώρας που μας φιλοξενούσε.   

Η Γερμανία, στα τέλη της δεκαετίας του ᾽50, παρά την ήττα της στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε αρχίσει να στέκεται στα πόδια της, και ήδη έχτιζε αυτό που αργότερα χαρακτηρίστηκε οικονομικό θαύμα (Wirtschaftswunder). Η απόσταση που χώριζε το βιοτικό επίπεδο των Γερμανών από το δικό μας, στην πατρίδα, ήταν μεγάλη και θυμάμαι ότι εμείς οι Έλληνες προσπαθούσαμε να προβάλουμε τις αρετές και τα χαρακτηριστικά  του λαού μας και να αντιπαρέλθουμε την υπεροψία των Γερμανών συμφοιτητών μας, που είχε κάπως επανέλθει. Ανάμεσα στ᾽ άλλα, λοιπόν, έλεγα στον ήρωά μου, τον Mr Hermann ότι οι Έλληνες έχουμε μια ιδιαίτερη αρετή που τη λέμε φιλότιμο και που στη γλώσσα του δεν υπήρχε σαν λέξη.

Αλλά και στις συζητήσεις μας, που ήταν συνηθισμένες τότε, συχνά αναφέραμε το φιλότιμο, την οικογενειακή αγάπη, τη συνοχή, το «δέσιμο» με την οικογένεια, που πολλές φορές λειτουργεί σαν ανάχωμα στις δυσκολίες της ζωής μας.

Στα κατοπινά χρόνια που έζησα και ταξίδεψα αρκετά στο εξωτερικό, εκτίμησα ακόμη  περισσότερο το φιλότιμο της ελληνικής ψυχής, μιας και πολύ σπάνια το βρήκα στους άλλους λαούς. Φιλότιμο και φιλοξενία (ο ξένιος Ζευς) δεν συναντάς εύκολα έξω από την Ελλάδα.  Διερωτώμαι πολλές φορές πώς συμβαίνει αυτό και δεν μπορώ να το εξηγήσω. Πολλοί λένε ότι είναι στοιχείο του DNA μας, παρόλο που επιστημονικά αυτό δεν αποδεικνύεται.

Φιλότιμο, ορισμός

Η λέξη φιλότιμο είναι το ουδέτερο της αρχαίας ελληνικής λέξης φιλοτιμία, η οποία σχηματίσθηκε από τη σύνθεση των λέξεων φιλέω + τιμή.
Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γιώργου Μπαμπινιώτη δίνει τον εξής ορισμό της λέξης “φιλοτιμία”:
«Η έντονη συναίσθηση της προσωπικής τιμής και της αξιοπρέπειας, που εκδηλώνεται κυρίως με την επιθυμία κάποιου να κερδίζει την εκτίμησητων άλλων, με την ευαισθησία ως προς το τι σκέπτονται οι άλλοι γι’ αυτόν».

Είναι δύσκολο να μεταφραστεί επακριβώς σε άλλες γλώσσες, καθώς περιγράφει ένα σύνολο αξιών και αρχών βαθιά ριζωμένων στην ελληνική κουλτούρα.

Το φιλότιμο περιλαμβάνει:

·       Αυτοθυσία: Προθυμία να βοηθήσει κάποιος άλλους, ακόμη και εις βάρος του, χωρίς να περιμένει ανταπόδοση.

·       Τιμή και Αξιοπρέπεια: Διατήρηση της προσωπικής τιμής και της φήμης, καθώς και  υπεράσπιση της ακεραιότητας.

·       Σεβασμό: Δείχνει σεβασμό προς τους άλλους, ειδικά προς την οικογένεια, τους φίλους και την κοινωνία.

·       Ευγνωμοσύνη: Η αίσθηση της υποχρέωσης να ανταποδώσεις τη βοήθεια ή την καλοσύνη που έχεις δεχτεί.

Είναι μια ηθική υποχρέωση που αισθάνεται κάποιος προς τον εαυτό του, αλλά και προς τους άλλους, και συνδέεται με τις αξίες της φιλίας, της αλληλεγγύης και της κοινότητας.

Ουσιαστικά πρόκειται για αγάπη που δεν  ζητάει “τα εαυτής”, δεν περιμένει αντάλλαγμα, αλλά προσφέρει ανιδιοτελώς.  

 

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η λέξη φιλότιμο εμπερικλείει πάρα πολλές έννοιες. Είναι η αξιοπρέπεια, η τιμή, η περηφάνια, ο καλώς εννοούμενος εγωισμός, είναι το χαρακτηριστικό εκείνου που είναι συχνά υπέρ το δέον συνεπής προς τις υποχρεώσεις του και πρόθυμα εκτελεί τα καθήκοντά του με ευσυνειδησία.

Η λέξη έχει ρίζες στην αρχαιότητα, μερικές φορές έχοντας αρνητική έννοια. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα χρησιμοποιείται μάλλον απαξιωτικά «αγαπώντας την τιμή ή την διάκριση, τον φιλόδοξο», ενώ ο Δημοσθένης τη χρησιμοποιεί για τον «άσωτο» ή «πλούσιο» άνθρωπο. 

Παράλληλα, θυμάμαι ότι ο φιλόλογός μας στο γυμνάσιο μας είχε μιλήσει για τον Θαλή τον Μιλήσιο που είπε: «Το φιλότιμο για τον Έλληνα είναι σαν την αναπνοή. Ένας Έλληνας δεν είναι Έλληνας χωρίς αυτό, θα μπορούσε κάλλιστα να μην είναι ζωντανός».

Στη χριστιανική διδασκαλία και παράδοση η λέξη είχε σταθερά θετική έννοια και η χρήση της στη Βίβλο πιθανώς εδραίωσε τη σημασία της στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα.

Εμφανίζεται τρεις φορές στις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Ο Απόστολος μιλούσε πολύ καλά ελληνικά και ως εκ τούτου η επιλογή της λέξης ήταν σκόπιμη και εκλεπτυσμένη επιλογή ενός μορφωμένου ανθρώπου.

Στην Επιστολή προς Ρωμαίους 15,20 γράφει: «Πάντοτε φιλοτιμήθηκα (φιλοτιμούμενον) να κηρύξω το ευαγγέλιο εκεί όπου δεν είχε ακόμη ακουστεί το όνομα του Χριστού».

Στη Β΄ Επιστολή προς Κορινθίους 5,9: «Γι᾽ αυτό και  αγωνιζόμαστε με ζήλο (φιλοτιμούμεθα)  για να είμαστε ευάρεστοι στον Θεό» και στην Α΄ προς Θεσσαλονικείς 4,11: «Να το θεωρείτε τιμητικό (φιλοτιμείσθαι) να ζείτε χωρίς αναταραχές, να ασχολείστε μόνο με τις δικές σας υποθέσεις και να εργάζεστε για να βγάζετε το ψωμί σας με τα ίδια σας τα χέρια, όπως σας παραγγείλαμε». 

Αξέχαστες εμπειρίες σχετικά με το φιλότιμο των Ελλήνων

Όταν ήμασταν στην Αμερική, κάναμε διακοπές με το αυτοκίνητο, χωρίς συγκεκριμένο προορισμό.  Ταξιδεύαμε 4-6 ώρες τη μέρα και όπου μας άρεσε το βράδυ μέναμε σε Motel και αν υπήρχε ελληνικό εστιατόριο, τρώγαμε εκεί. Σε πολλά από αυτά, επειδή πιάναμε  την κουβέντα και μάθαιναν ότι ήμασταν Έλληνες, δεν ήθελαν να μας πάρουν χρήματα. 

Στον Καναδά μάλιστα, όταν πήγαμε σε ένα ελληνικό εστιατόριο, μας είπε ο ταβερνιάρης «από τους Έλληνες ταξιδιώτες δεν παίρνω λεφτά και μάλιστα ο Ανδρέας Παπανδρέου έχει έρθει πολλές φορές στο μαγαζί μου. Κάθε φορά μάς κερδίζει με τον τρόπο του και αισθάνομαι μεγάλη χαρά να τον κερνάω».

Επίσης, κάποτε που ταξιδέψαμε όλη η οικογένεια στη Νέα Υόρκη, σταματήσαμε σε μία καντίνα που πουλούσε σουβλάκια. Όταν πήγαμε να τον πληρώσουμε, άκουσε που μιλούσαμε ελληνικά και μας είπε «Παιδιά, αυτό είναι κέρασμα από μένα. Δεν παίρνω ποτέ λεφτά από ταξιδιώτες από την Ελλάδα». Κι όταν επιμείναμε, πρόσθεσε: «Θα αστειεύεστε, που θα πληρωθώ από συμπατριώτες μου». 

Φοιτητής στη Γερμανία, πήγα σε μια τράπεζα να πάρω λεφτά. Ένας Γερμανός είδε το ελληνικό διαβατήριό μου και μου είπε «Είσαι Έλληνας; Εγώ είμαι υπάλληλος του σιδηροδρόμου και έχω δωρεάν εισιτήριο να πάω στην Ελλάδα. Μήπως έχεις κάποιον εκεί να μου πει πού να πάω, τι να δω, να με βοηθήσει αν χρειαστώ κάτι;». Σκέφτηκα αμέσως ένα φίλο μου που ήταν στην Ελλάδα και ερχόταν συχνά στο Μόναχο. Ήταν επιχειρηματίας και είχε τρία μεγάλα μαγαζιά στην Αθήνα και στον Πειραιά. Έδωσα στον Γερμανό τη διεύθυνσή του να πάει να τον βρει από μένα. 

Πράγματι, λοιπόν, όταν πάτησε το πόδι του στην Ελλάδα πήγε και τον βρήκε και αυτός του πρότεινε ακόμα και να μείνει σπίτι του. Όταν επέστρεψε ο Γερμανός ήρθε κατενθουσιασμένος και μου είπε «αυτό που έζησα δεν θα το ξεχάσω ποτέ, ακόμα και στον κουρέα που πήγα, είχε ήδη πληρώσει ο φίλος σου για μένα». Του απάντησα ότι το καταλαβαίνω, γιατί έτσι είναι το ελληνικό φιλότιμο και μου είπε ότι θέλει να ανταποδώσει και να κάνει σε μένα και τους φίλους μου ένα τραπέζι σπίτι του. Το είπα στην παρέα μου και ο Απόστολος, γνωστός καλοφαγάς, έσπευσε να δηλώσει «ε, αφού μας καλεί Γερμανός, θα κάτσω δυο μέρες νηστικός, για να μπορώ να φάω το καταπέτασμα». Πράγματι το γεύμα ήταν πλουσιοπάροχο και το ευχαριστηθήκαμε γιατί τέτοια κίνηση από Γερμανό ήταν άγνωστη σε μας.

 Ένα άλλο γεγονός που έχει μείνει ανεξίτηλο στη μνήμη μου, είναι μια εμπειρία που είχα στις αρχές της καριέρας μου. Θυμάμαι ότι είχαμε πάρει τον πρώτο μας συνολικό εξοπλισμό ενός βαποριού που θα φτιαχνόταν στο Πέραμα. Σκοπεύαμε να φέρουμε όλα τα μηχανήματα στην Ελλάδα οδικώς από το Αμβούργο, αλλά,  για καλή μας τύχη βρήκαμε ένα μικρό βαποράκι και έτσι γλυτώσαμε αρκετά χρήματα, δεδομένου ότι η θαλάσσια μεταφορά είναι σχεδόν πάντα πολύ πιο φθηνή από τη χερσαία. 

Όμως, το βαποράκι πήρε φωτιά σε μια θαλασσοταραχή, ευτυχώς δεν υπήρχαν θύματα και βγήκε ως ολική καταστροφή από την ασφάλεια. Η είδηση μας κράτησε άυπνους, γιατί δεν ξέραμε αν, πόσο και πότε θα μας πληρώσει η ασφάλεια· εν τέλει, δεν υπήρχαν αμφιβολίες και το ενέκριναν σύντομα. 

Έτσι ξαναπαραγγείλαμε όλο τον εξοπλισμό από την αρχή, σαν μια νέα παραγγελία και πήραμε δεύτερη φορά την προμήθειά μας. Ήταν πολύ σημαντικό αυτό για μας και “πήραμε τα πάνω μας”. Ταξίδεψα, λοιπόν, και πάλι στο Αμβούργο και οι προμηθευτές γεμάτοι χαρά, γιατί και για εκείνους ήταν διπλή η παραγγελία, με έβγαλαν κάποια βράδια για φαγητό. Έτσι κι εγώ αποφάσισα να τους το ανταποδώσω, αυτοί ενθουσιάστηκαν και έφεραν πολύ κόσμο στο τραπέζι που έκανα, ήρθαν οι διευθυντές, έφεραν και τις γυναίκες τους, και έλεγα από μέσα μου «Βύρωνα, το φέσι που θα σου βάλουν θα είναι μεγάλο». 

Ένας Γερμανός εργοστασιάρχης μου είπε «έχω ένα φίλο που γνωρίζει έναν  Έλληνα  που έχει εστιατόριο στο Αμβούργο, στο Μπλανκενέζε, σαν να λέμε στο Κολωνάκι. Σκέφτηκα «ωχ, Βύρωνα το φέσι μεγαλώνει», αλλά δεν μπορούσε να γίνει κάτι άλλο. Πράγματι κατέφθασε όλο το τσούρμο των Γερμανών, μας υποδέχθηκε ο Έλληνας εστιάτορας, του έπιασα την κουβέντα, παραγγείλαμε α λα ελληνικά, δηλαδή πλούσια, ήρθε και έκατσε στο τέλος κι ο εστιάτορας μαζί μας. Μάλιστα μας κέρασε σαμπάνιες, έβαλε ελληνική μουσική, έμεινε μόνο το δικό μας τραπέζι τελευταίο στο εστιατόριο. Όταν ήρθε η ώρα να πληρώσω, γύρευα από τον σερβιτόρο τον λογαριασμό και μου έλεγε έρχεται το αφεντικό. Ήρθε κάποια στιγμή ο εστιάτορας και μου λέει «είμαι από τη Σπάρτη, έχουμε τρία μαγαζιά στη Γερμανία, αλλά απόψε δεν θα βγάλει τίποτα το μαγαζί, είναι όλα επάνω μου, η βραδιά ήταν μοναδική για μένα, δεν έχω περάσει καλύτερα». Εν τω μεταξύ οι Γερμανοί ψοφούσαν να δουν τον λογαριασμό. Τους έβγαλα ένα σύντομο λόγο στα γερμανικά για το φιλότιμο των Ελλήνων και φεύγοντας μου είπε ο εστιάτορας «ρε Βύρωνα, τι ωραία που τους τα είπες, ν᾽ αγιάσει το στόμα σου. Όσοι Γερμανοί έχουν φάει εδώ, όχι μόνο δεν κερνάνε, αλλά ζητάνε να πληρώσουν μόνο το ποσοστό που τους αναλογεί από τα ορεκτικά και τις σαλάτες που έφαγαν. Τους βαριέται η ψυχή μου και πάντα μπαίνω μέσα, βγαίνουν λειψά». 

Έχω και άλλες πολλές εμπειρίες από συναδέλφους στην καριέρα μου, που σημαντικός παράγοντας επίτευξης των στόχων μας ήταν το φιλότιμο αλλά και η ανθρωπιά τους. Βασιζόμενος στο φιλότιμο πολλών συνεργατών έχω κάνει πολλές από αυτές που ονομάζω mission impossible στο παρελθόν και έχουμε παραδώσει έργα με πολλά ξενύχτια και ατέλειωτες ώρες δουλειάς, ανταποκρινόμενοι στις υποχρεώσεις μας. Κατ᾽ επέκταση θα μπορούσε να πει κανείς ότι το θαύμα της ελληνικής ναυτιλίας να ελέγχει το 21% της παγκόσμιας χωρητικότητας οφείλεται σε ένα σημαντικό ποσοστό και στο φιλότιμο των ναυτικών και γενικά των εργαζομένων γύρω από τη θάλασσα. 

Τιμητικές αναφορές για το φιλότιμο

Το Μάρτιο του 2010 ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ Μπάρακ Ομπάμα σε εκδήλωση για την ημέρα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, τόνισε την ελληνική έννοια του φιλότιμου λέγοντας τα εξής: «…κυριολεκτικά, ορίζει την “αγάπη της τιμής”».

Ο Γιώργος Κωστούλας, συγγραφέας επτά βιβλίων και αρθρογράφος- συνοδοιπόρος μου εδώ και 16 χρόνια στην εφημερίδα μας, μου έκανε την τιμή να προλογίσω το τελευταίο  του βιβλίο που αποτελείται από 326 θεματικές ενότητες και σε δύο από αυτές αναφέρεται στο φιλότιμο.

Γράφει στη σελ. 114 για έναν “ Έλληνα που γεννήθηκε αλλού”. Πρόκειται για τον διάσημο Αμερικανό φωτογράφο Ρόμπερτ Μακέιμπ, που πολιτογραφήθηκε τιμητικά ως  Έλληνας πολίτης και αντλεί αναμνήσεις του από τη Σαντορίνη μιας άλλης εποχής:    

«Όσες μέρες μείναμε εκεί, τρώγαμε πρωί βράδυ στη μοναδική ταβέρνα του νησιού, στον Λουκά στα Φηρά. Ήταν ένας πρόσχαρος, φτωχός άνθρωπος. Μετά από κάθε γεύμα πηγαίναμε να πληρώσουμε το λογαριασμό για την παρέα μας, που ήταν συνολικά πέντε άτομα. Μας έλεγε πάντα “αύριο”. Την τελευταία μέρα πια, όταν πήγα να κλείσω το λογαριασμό, αρνήθηκε να πάρει χρήματα και μου είπε με μια από τις λιγοστές ξένες λέξεις που ήξερε, “σουβενίρ”. Ήθελε να φύγουμε από το νησί και να τον θυμόμαστε. Και η αλήθεια είναι ότι τον θυμάμαι ακόμα».

Η “προίκα” μας

Το φιλότιμο θεωρείται ότι είναι η υψηλότερη από όλες τις ελληνικές αρετές που καθορίζει και ρυθμίζει το πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστεστους δικούς μας και στους ξένους. Φιλότιμο για έναν Έλληνα είναι ουσιαστικά ένας τρόπος ζωής. Μια απολύτως φυσική έκφραση της ανθρωπιάς, της φιλίας, της αλληλεγγύης και της ενσυναίσθησης.

Είναι μια ιδέα που μας έχει κρατήσει ενωμένους, εμπνευσμένους και συνειδητοποιημένους για αιώνες στη συλλογική ιστορία μας και μας έχει βοηθήσει σε πολλές δύσκολες καταστάσεις, με το φιλότιμο περάσαμε κρίσεις και κερδίσαμε πολέμους.

Είναι η εθνική μας “προίκα” και όσο περνούν τα χρόνια και ο κόσμος φαινομενικά απομακρύνεται από ηθικές αρχές και αξίες, θεωρώ ότι πρέπει να τη διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού, γιατί είναι από αυτά που μας κάνουν να ξεχωρίζουμε.

Το φιλότιμο είναι μια κατευθυντήρια αρχή για τον  Έλληνα, όπου και αν βρίσκεται στον κόσμο, που δίνει νόημα στη ζωή του και τον βοηθάει να διαπρέπει.  

Πηγές: Μπάρμπα Google, Γιώργος Ι. Κωστούλας, Και μόνος και μετά πολλών, εκδ. Metro