Αισθάνομαι βαρύ το χρέος που μου ανατέθηκε να εκφωνήσω το λόγο αυτόν σήμερα που ο Δήμος Χίου και η Επιτροπή Χίος 2022 στην ουσία εγκαινιάζουν τις εκδηλώσεις για το φετινό πολυσήμαντο έτος, στην επέτειο των διακοσίων ετών από τις Σφαγές της Χίου. Το γεγονός, βέβαια, είναι λυπηρό και αποτρόπαιο, ωστόσο η Ιστορία δεν περιλαμβάνει μόνο ευχάριστα συμβάντα ούτε (πρέπει να) θυμόμαστε μόνο εκείνα –ανάλογη είναι και η άλλη φετινή επέτειος, εκατονταετίας από τη Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία επηρέασε καθοριστικά και τη Χίο.
Είναι βέβαια αδύνατο μέσα στα εύλογα περιορισμένα χρονικά όρια της σημερινής περίστασης να παρουσιασθούν τα ιστορικά γεγονότα, και μόνον αυτά, των Σφαγών του 1822, ακόμη και αδρομερώς. Για το λόγο τούτο ας μου επιτραπεί να εστιάσω σε τρεις συγκεκριμένες «διαστάσεις» τους, οι οποίες θεωρώ ότι θα δώσουν ευχερέστερα και τη δυνατότητα έκφρασης σκέψεων που συνδέονται με το παρόν και το μέλλον. Άλλωστε αυτό [πρέπει να] είναι τελικά και το νόημα των επετειακών εορτασμών: μνήμη και περισυλλογή, σύνδεση του παρελθόντος με το τώρα, μήπως και κατορθώσει εκείνος που δεν ακούει «τη βοή των μελλόντων» να γίνει σοφότερος από τα παλαιότερα παθήματα: τουλάχιστον να αντιληφθεί, ή να προετοιμασθεί για να αντιμετωπίσει, τα «προσιόντα», τα του πολύ κοντινού μέλλοντος, τα οποία εκκινούν από το παρόν…1
Ήδη θα προσέξατε ότι αναφέρθηκα σε Σφαγές –και όχι Σφαγή- της Χίου. Είναι καιρός πλέον, τουλάχιστον εμείς οι Χιώτες να χρησιμοποιούμε τον σωστό πληθυντικό. Οι Σφαγές, λοιπόν, χωρίζονται σε τρεις απόλυτα διακριτές φάσεις: η πρώτη από τις 30 Μαρτίου μέχρι τις 4 Απριλίου 1822, με επίκεντρο και τόπους θυσίας την πόλη της Χίου, τη Νέα Μονή και τον Άγιο Μηνά. Η δεύτερη φάση ξεκινά από τις 5 Απριλίου, οπότε ο Τούρκος ναύαρχος Καρά Αλής έβαλε τους προξένους των ευρωπαϊκών κρατών να μεταφέρουν στους Χιώτες (που είχαν διαφύγει στα ενδότερα του νησιού) πρότασή του να επιστρέψουν στα σπίτια τους με αμνηστία. Εκείνοι τον (ή τους) πίστεψαν και τότε ήταν που έρρευσε το αίμα ποτάμι στο κεντρικό και βορειοδυτικό τμήμα της Χίου, κυρίως τον Απρίλιο και περίπου μέχρι τα μέσα Μαΐου. Τόποι μαρτυρίου και φρίκης ο Ανάβατος, το Πιτυός, ο Κάβο Μελανιός. Η τρίτη φάση αρχίζει από τις 7 Ιουνίου, δηλαδή από την επομένη ημέρα που επήλθε η νέμεσις, με την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κωνσταντή Κανάρη, οπότε οι σφαγές εξαπλώνονται και στα προστατευόμενα, εξαιτίας του μοναδικού προϊόντος τους, Μαστιχοχώρια, με μικρές διακοπές μέχρι και τον Αύγουστο. Ο πληθυντικός «σφαγές» υπάρχει ακόμη και στον περίφημο πίνακα του Delacroix, και συγκεκριμένα στην επιγραφή που φέρει στο κάτω μέρος του2.
Είναι γνωστό ότι η βαρβαρότητα των Σφαγών προκάλεσε την έντονη ανατριχίλα του τότε πολιτισμένου κόσμου και πλήθος διαμαρτυριών που εκφράσθηκαν μέσα από αντιδράσεις της δυτικής κοινής γνώμης και του τύπου, αλλά και από τη δημιουργία σημαντικών έργων τέχνης, κυρίως της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής. Η θυσία της Χίου ήταν εκείνο το γεγονός που άλλαξε το πώς «έβλεπε» ειδικά η Ευρώπη την ελληνική Επανάσταση. Θεωρώ, λοιπόν, ότι αξίζει να σταθεί κανείς και στους λόγους που η αντίδραση των Οθωμανών ήταν τόσο σκληρή εναντίον της Χίου –επρόκειτο για ένα σχέδιο που είχε καλά «προετοιμασθεί», όπως δεν είναι ευρύτερα γνωστό, με την καταστροφή λίγους μήνες νωρίτερα, ενός μικρότερου νησιού, της Σαμοθράκης, με τον ίδιο τρόπο και τον ίδιο πρωταγωνιστή, τον Καρά Αλή. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ ήθελε να τιμωρήσει τον ευνοημένο επί Τουρκοκρατίας τόπο μας παραδειγματικά, η ωμότητα και ο αριθμός των θυμάτων, ωστόσο, ξεπέρασαν και τη φαντασία. Επιπλέον, οι δύο Οθωμανοί «ιθύνοντες» των Σφαγών, ο Καρά Αλής και ο τοποτηρητής-διοικητής της Χίου Βαχίτ, ήταν χαρακτήρες θηριώδεις, εντελώς αδιάφοροι στον ανθρώπινο πόνο, και έτσι στην εκτέλεση των διαταγών αναδείχθηκαν «βασιλικότεροι του βασιλέως» (του σουλτάνου δηλαδή). Τέλος, ο ξακουστός πλούτος της Χίου έφερε στο νησί, επιπλέον των στρατιωτών του ναυάρχου, χιλιάδες ατάκτους Οθωμανούς από τα βάθη της Μικράς Ασίας, διψασμένους για αίμα και πλιάτσικο.
Σύμφωνα και με τη μεγάλη κουβέντα του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού ότι το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό, η Ιστορία μπορεί να καταστεί χώρος δικαίου. Ας επισημανθεί, λοιπόν, ότι σημαντικό μερίδιο ευθύνης για τις ολέθριες σφαγές της Χίου το 1822 φέρει ο Σαμιώτης Λυκούργος Λογοθέτης. Υπήρξε προσωπικότητα της εποχής, ωφελιμότατος για την ιδιαίτερη πατρίδα του, ολετήρας ωστόσο για τη Χίο. Άλλωστε, βρέθηκε κατηγορούμενος από την ελληνική διοίκηση για το ρόλο του αυτόν, καταδικάσθηκε και φυλακίσθηκε μάλιστα για ένα μικρό χρονικό διάστημα στο Παλαμήδι του Ναυπλίου. όλα τα σχετικά έγγραφα διασώθηκαν από τον Ιωάννη Βλαχογιάννη στο Χιακόν Αρχείον3. Ανάλογη είναι η ευθύνη του Χιώτη στρατιωτικού Αντωνίου Μπουρνιά από την Παρπαριά (ή την Πυραμά), ο οποίος κάλεσε τον Λογοθέτη στη Χίο και παρίστανε για λίγες μέρες του Μαρτίου του 1822 τον διοικητή του νησιού4. Οι δυο τους, χωρίς τη συγκατάθεση της διοίκησης, ελληνικής και τοπικής, ενεργώντας τυχοδιωκτικά και με ανομολόγητους στόχους εξυπηρέτησης προσωπικού συμφέροντος, κήρυξαν την επανάσταση σε ένα νησί με τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων του απόλεμους, απροετοίμαστους και απρόθυμους, σύντομα άρχισαν να διαφωνούν μεταξύ τους και όταν ενέσκηψε η τουρκική αρμάδα, αμφότεροι εφάρμοσαν το «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Και έτσι, η ποιητική μούσα απαθανάτισε: «η Χίο τ’ όμορφο νησί μαύρη απομένει ξέρα»5. Κι ακόμη, ο πρώτος νεότερος ιστορικός της Χίου, αυτόπτης των Σφαγών στην τρυφερή ηλικία των δέκα ετών, Αλέξανδρος Μικέ Βλαστός θρήνησε, είκοσι σχεδόν χρόνια μετά από εκείνες, όταν το 1839 έγραφε το Προοίμιον στα Χιακά του, πάνω από το κουφάρι -ακόμα- του αγαπημένου νησιού του:
«Τάφος αχανής σκεπάζει σήμερον την δυστυχεστάτην πατρίδα μου. Η Χίος, μία εκ των επιφανεστέρων νήσων του Αιγαίου πελάγους, ήτις διέπρεψε μεν το πάλαι δια την δύναμιν των πολιτών της και δια την πληθύν τόσων επισήμων ανδρών, τους οποίους εγέννησεν, αντέστη δε γενναίως και τοσάκις εις τόσας μεταβολάς της τύχης καταστραφείσα και πάλιν ανεγερθείσα εκ της στάκτης. μη υποκύψασα δε ουδέ κατ’ αυτήν την αλλόφυλον βαρβαρότητα του μέσου αιώνος, ελαμπρύνθη τόσον εις τους υστέρους χρόνους δια τε την βιομηχανίαν, και το πολίτευμα, και τον έξοχον εμπορικόν νουν των κατοίκων της, ώστε να γίνηται υπόθεσις λόγου εις τα ευρωπαϊκά έθνη. η Χίος, η μοσχοβόλος Χίος, δεν υπάρχει πλέον! Έρημος κατοίκων και οστών ακόμη πλήρης ανθρωπίνων, (…) πενθεί επί των φρικτών ερειπίων της τα εσφαγμένα τέκνα της και την αποσβεσθείσαν δόξαν της.»6 Μήπως όλα αυτά μας φέρνουν στο μυαλό και σύγχρονα γεγονότα, τα οποία εξελίσσονται όχι και πολύ μακριά μας και που ελπίζαμε ότι τουλάχιστον η Ευρωπαϊκή ήπειρος δεν θα ξαναζούσε;
Στην πολυσύνθετη και ταχύτατα εξελισσόμενη σύγχρονη πραγματικότητα, κι επιπροσθέτως «αιχμάλωτη της γεωγραφίας» -για να χρησιμοποιήσω έναν σύγχρονο όρο-, η χώρα μας δεν έχει ανάγκη την αμετροέπεια, την υποκρισία, την υστερία και τις φωνασκίες, τους εθνικούς μύθους και τα ιδεολογήματα, στοιχεία που τείνουν να γίνουν δεύτερη φύση του σύγχρονου Έλληνα. Η Ελλάδα χρειάζεται πατριωτισμό χωρίς εθνικισμό, συνεργασία χωρίς ιδιοτέλεια, όραμα χωρίς αυτοπροβολή, επιτέλεση του καθήκοντος από το όποιο μετερίζι έχει ο κάθε Έλληνας ταχθεί χωρίς εφαρμογή του κανόνα της ήσσονος προσπάθειας. Χρειάζεται σοβαρότητα, αξιοπρέπεια και αυτοπεποίθηση.
Επιβάλλεται να θυμόμαστε τις δεκάδες χιλιάδες αθώες ψυχές που θυσιάσθηκαν στην τραγωδία των Σφαγών: ας αναπαύονται με γαλήνη. Σίγουρα δεν πρέπει να λησμονήσουμε τα ποτάμια αίμα των προγόνων μας που πότισαν το χώμα και τα λιθάρια των βουνών, των σπηλαίων και των κοιλάδων, καθώς και τη θάλασσα της Χίου το 1822. Ωστόσο, το χυμένο αίμα δεν είναι βουβό. Με έναν τρόπο φωνάζει και δείχνει διαχρονικά την αναγκαιότητα της ειρήνης, γιατί όσο υφίσταται αυτή, ο άνθρωπος ζει, δημιουργεί και προκόβει. Γι’ αυτό, μαζί με τον ποιητή,
Ας μην καθίσουμε να ρωτήσουμε ποιο αίμα ήταν πιο κόκκινο. Μπορεί πιο κόκκινο να ’ναι 'κείνο που πρόκειται να χυθεί.7
Σημειώσεις
* Ομιλία που εκφωνήθηκε στο μνημείο των Σφαγών της Χίου στην εκδήλωση μνήμης και τιμής που διοργάνωσε ο Δήμος Χίου και η Επιτροπή Χίος 2022 για τα 200 χρόνια από τις Σφαγές στις 4 Απριλίου 2022.
1. Πρβλ. το ποίημα του Κ. Π. Καβάφη «Σοφοί δε προσιόντων» -ο τίτλος του από το σύγγραμμα του Φιλοστράτου (τέλη 2ου-μέσα 3ου αι. μ.Χ.) Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον. Η πλήρης περικοπή έχει ως εξής (VIII.7): Θεοί μεν γαρ μελλόντων, άνθρωποι δε γιγνομένων, σοφοί δε προσιόντων αισθάνονται.
2. Σε αυτήν αναγράφεται ”Scene des massacres de Scio”.
3. Βλ. Ι. Βλαχογιάννη (επιμ.), Χιακόν Αρχείον, τ. Α΄, εν Αθήναις 1924, κυρίως σσ. 320-335.
4. Πρβλ. την ιταμή επιστολή του Μπουρνιά προς τους Εφόρους της Χίου, την οποία παραθέτει στα «Αποδεικτικά» του ιστορικού του έργου ο Αλέξανδρος Μ. Βλαστός (Χιακά, πρόλ.-εισ.-επιμ. Νίκος Κ. Χαβιάρας, Χίος 2000, σελ. 367).
5. Από το ποίημα του Β. Ουγκώ «Το ελληνόπουλο» (μτφ. Κωστή Παλαμά).
6. Βλ. Αλ. Μ. Βλαστού, όπ. π. (σημ. 4), σελ. α΄.
7. Απόσπασμα από το ποίημα του Μενέλαου Λουντέμη «Ας μη μετρήσουμε».