Ο δημόσιος διάλογος που άνοιξε η Αλήθεια Χίου γύρω από το ενδεχόμενο χαρακτηρισμού του νησιού ως “UNESCO Global Geopark” αποκτά διαστάσεις που ξεπερνούν την περιβαλλοντική ρητορική.
Από το οξύ άρθρο του Νίκου Ζάππα «Η υποκρισία του Γεωπάρκου στη Χίο – Χειραγώγηση της κοινής γνώμης» έως τη δήλωση του Αντιπεριφερειάρχη Παντελή Μπουρνιά ότι πρόκειται για “ευκαιρία βιώσιμης αναγέννησης και όχι εργαλείο χειραγώγησης”, παρακολουθούμε μια αντιπαράθεση που, αντί να φωτίζει, συσκοτίζει.
Γιατί η ουσία δεν βρίσκεται στη ρητορική, αλλά στις θεσμικές λεπτομέρειες. Και εκεί ακριβώς —όπως δείχνει η διεθνής εμπειρία— κρίνεται αν ένα Γεωπάρκο είναι όραμα ή απλώς σύνθημα.
Η πρώτη αλήθεια που πρέπει να ειπωθεί χωρίς περιστροφές είναι ότι η αναγνώριση από την UNESCO δεν δημιουργεί νομική προστασία. Ο τίτλος “UNESCO Global Geopark” είναι πιστοποίηση καλής πρακτικής, όχι διεθνής συνθήκη. Δεν παράγει απαγορεύσεις, δεν αναιρεί αδειοδοτήσεις, δεν προστατεύει αυτοδικαίως τους γεώτοπους. Η ίδια η UNESCO, στις Operational Guidelines (2021), δηλώνει ρητά ότι η ευθύνη για τη διαχείριση και προστασία ανήκει εξ ολοκλήρου στα κράτη μέλη. Επομένως, αν το κράτος δεν διαθέτει νομικό πλαίσιο, ο τίτλος είναι ένδειξη κύρους χωρίς θεσμική ουσία.
Και εδώ ξεκινά το ελληνικό παράδοξο. Η Ελλάδα, μια χώρα με ανεκτίμητο γεωλογικό πλούτο, παραμένει θεσμικά “άστεγη”. Δεν διαθέτει ειδικό νόμο για τη γεωλογική κληρονομιά — ούτε εθνικό μητρώο γεώτοπων, ούτε πλαίσιο κυρώσεων για την καταστροφή τους. Οι υφιστάμενοι νόμοι για τη βιοποικιλότητα (Ν. 3937/2011), το περιβάλλον (Ν. 1650/1986) ή την πολιτιστική κληρονομιά (Ν. 4858/2021) αφήνουν τους γεώτοπους σε ένα γκρίζο θεσμικό πεδίο. Αν ένας γεώτοπος δεν εμπίπτει σε άλλη κατηγορία προστασίας, δεν προστατεύεται καθόλου.
Η UNESCO, στις επαναξιολογήσεις των ελληνικών Γεωπάρκων, έχει επισημάνει την ανάγκη για “σαφέστερα νομικά εργαλεία και μηχανισμούς μόνιμης χρηματοδότησης”. Κι όμως, δεκαπέντε χρόνια μετά τη δημιουργία των πρώτων Γεωπάρκων, τίποτα δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά. Το αποτέλεσμα είναι να λειτουργούν με προσωρινές χρηματοδοτήσεις, χωρίς θεσμική σταθερότητα, χωρίς σαφείς ζώνες ευθύνης και με φορείς που εξαρτώνται από πανεπιστημιακά ή περιφερειακά προγράμματα.
Ακόμη πιο ανησυχητική είναι η θεσμική αντίφαση που αναδύεται στη Χίο. Την ίδια στιγμή που προβάλλεται το όραμα ενός “νησιού-Γεωπάρκου”, βρίσκεται σε εξέλιξη συζήτηση για την πιθανή επανέναρξη εξόρυξης αντιμονίου στη Βόρεια Χίο. Η συνύπαρξη αυτών των δύο στόχων δεν είναι απλώς δύσκολη· είναι ασύμβατη εκ των πραγμάτων. Η εμπειρία από την Τοσκάνη είναι απολύτως διδακτική: στο “Metalliferous Hills Geopark”, η επιτρεπόμενη εξόρυξη οδήγησε σε σοβαρές επισημάνσεις της UNESCO για “δραστηριότητες που συγκρούονται με τους βασικούς στόχους του Γεωπάρκου”.
Η έννοια της “βιώσιμης εξόρυξης” εντός ενός προστατευόμενου πλαισίου είναι νομικά και περιβαλλοντικά οξύμωρη. Η εξορυκτική δραστηριότητα βασίζεται στην αποσπασματική εκμετάλλευση και στην καταστροφή της επιφάνειας· το Γεωπάρκο, αντίθετα, στηρίζεται στη μακροπρόθεσμη διατήρηση και ερμηνεία του τοπίου. Όποιος υποστηρίζει ότι τα δύο μπορούν να συνυπάρξουν, είτε αγνοεί τους κανόνες της UNESCO, είτε επιχειρεί να τους διαστρέψει.
Αν η Χίος θέλει να διεκδικήσει σοβαρά την αναγνώριση, οφείλει να δεσμευθεί νομικά ότι καμία εξορυκτική δραστηριότητα —ούτε στο όνομα της “ανάπτυξης”, ούτε στο όνομα της “καινοτομίας”— δεν θα διεξάγεται εντός των ορίων της υποψήφιας περιοχής.
Το δεύτερο κρίσιμο ζήτημα είναι το μοντέλο διακυβέρνησης. Τα περισσότερα Γεωπάρκα που αντιμετώπισαν κρίσεις αξιοπιστίας είχαν κοινά χαρακτηριστικά: ασαφή όρια, ελλιπή φορέα διαχείρισης και προσχηματική συμμετοχή των κατοίκων. Στην Ιταλία, το Geoparco del Beigua χρειάστηκε ριζική αναδιοργάνωση όταν η τοπική κοινωνία ένιωσε ότι επιβλήθηκαν περιορισμοί χωρίς συναίνεση. Στην Κρήτη, ο Ψηλορείτης αντιμετώπισε αντίστοιχα προβλήματα βιωσιμότητας λόγω έλλειψης θεσμικής συνέχειας.
Η Χίος, επομένως, οφείλει να αποφύγει το ίδιο λάθος. Δεν χρειάζεται ένα “ευχολόγιο φορέα”, αλλά ένα θεσμικά κατοχυρωμένο όργανο — νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου ή αναπτυξιακό οργανισμό με κανονισμό αρμοδιοτήτων, προϋπολογισμό, δικαίωμα ελέγχου και υποχρέωση διαφάνειας.
Ο φορέας αυτός πρέπει να περιλαμβάνει το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, τους Δήμους, τις τοπικές κοινότητες και εκπροσώπους των περιβαλλοντικών οργανώσεων. Και κυρίως, πρέπει να έχει κανόνες σύγκρουσης συμφερόντων και υποχρέωση λογοδοσίας. Μόνο τότε μπορεί να υπάρξει εμπιστοσύνη ότι η “προστασία” δεν θα μετατραπεί σε εργαλείο διαχείρισης κονδυλίων ή προώθησης ιδιωτικών έργων.
Όσο για την πρόταση να κηρυχθεί “όλο το νησί” Γεωπάρκο, η ιδέα μπορεί να μοιάζει ελκυστική επικοινωνιακά, αλλά είναι διοικητικά και διαχειριστικά αδύνατη. Κανένα νησί ή περιφέρεια δεν ξεκίνησε με συνολική κάλυψη. Όλα τα επιτυχημένα παραδείγματα ξεκίνησαν πιλοτικά, με περιοχές περιορισμένης κλίμακας και ελεγχόμενης εφαρμογής.
Η Χίος θα πρέπει να κάνει το ίδιο: να ξεκινήσει από τη βορειοδυτική Χίο — μια περιοχή με υψηλή συγκέντρωση γεώτοπων, έντονη γεωλογική ιστορία και κοινωνική συνοχή. Μια πιλοτική εφαρμογή δύο ετών, με σαφείς ζώνες προστασίας, παρακολούθηση, τοπικό συμμετοχικό διάλογο και δημόσιο απολογισμό, θα ήταν ρεαλιστική και επιστημονικά υπεύθυνη.
Αντίθετα, μια “ολική” ανακήρυξη του νησιού, χωρίς φορέα, χωρίς όρια, χωρίς νομικά εργαλεία, θα αποτελέσει επικοινωνιακή υπερβολή και θεσμική αποτυχία εκ προοιμίου.
Το ουσιαστικό ζήτημα δεν είναι αν θέλουμε Γεωπάρκο, αλλά ποιο Γεωπάρκο θέλουμε. Θέλουμε ένα σχήμα με λογότυπο και εκδηλώσεις ή έναν μηχανισμό με κανόνες, ελέγχους και διαφάνεια; Θέλουμε να “προβάλλουμε” το νησί ή να το προστατεύσουμε πραγματικά; Θέλουμε να ακούμε ωραίες λέξεις ή να βλέπουμε πράξεις;
Η Χίος έχει το προνόμιο και την ευθύνη να θέσει νέα πρότυπα. Μπορεί να γίνει παράδειγμα νησιωτικής διαχείρισης γεωκληρονομιάς, αν προηγηθεί θεσμική σοβαρότητα και νομική κατοχύρωση. Μπορεί όμως, αν ακολουθήσει τη γνωστή ελληνική συνταγή της προχειρότητας, να καταλήξει άλλη μια “ταμπέλα βιωσιμότητας” σε ένα πεδίο όπου οι λέξεις έχουν προ πολλού απαξιωθεί.
Η UNESCO δίνει τίτλους. Τη νομιμότητα, όμως, τη δίνει το κράτος. Και τη συνέπεια, η τοπική κοινωνία.
Από το πώς θα κινηθεί η Χίος τους επόμενους μήνες θα φανεί αν πράγματι στοχεύει σε ένα Γεωπάρκο ουσίας — ή αν πρόκειται για ένα επικοινωνιακό περίβλημα που θα ξεθωριάσει, όπως τόσα άλλα, μόλις σβήσουν τα φώτα της δημοσιότητας.
Ενδεικτικές αναφορές
- UNESCO (2021). Operational Guidelines for UNESCO Global Geoparks.
- Global Geoparks Network (2017–2023). Periodic Review Reports: Beigua, Adamello Brenta, Tuscan Mining Park.
- Prosser, G. & Piacente, L. (2020). Mining Heritage and UNESCO Global Geoparks: Lessons from Tuscany. Episodes Journal of International Geoscience.
- Zouros, N. et al. (2022). Challenges in the Management of Greek UNESCO Global Geoparks. Geoheritage (Springer).
- Haidarlis, M., Sifakis, A. & Brachou, C. (2010). Geoconservation Legal Status and Geopark Establishment in Greece. Bulletin of the Geological Society of Greece.
- Ερώτηση E-002085/2024 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου: Mining Activities in Northern Chios.