Φωτογραφικές μαρτυρίες του Περικλή Παπαχατζιδάκη για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες στη Χίο τον Σεπτέμβριο του 1922, δωρεά στην Περιηγητική Λέσχη Χίου.
Πριν 100 χρόνια, μετά την κατάρρευση του ελληνικού μετώπου στη Μικρά Ασία χιλιάδες πρόσφυγες κατέφταναν στην κοντινή Χίο με κάθε πλεούμενο. Τις πρώτες δραματικές μέρες τους στο νησί απαθανάτισε με το φακό του ο Περικλής Παπαχατζιδάκης, πρόσφυγας και ο ίδιος στη Χίο από το 1914, όταν εννιάχρονος έφτασε από την Κάτω Παναγιά με τον πρώτο διωγμό. Από τις μεγάλες μορφές του μικρασιατικού κόσμου, πνεύμα ανήσυχο, προικισμένο με πολλά τάλαντα και αρετές, υπήρξε εξαίρετος καλλιτέχνης φωτογράφος, δεινός φυσιολάτρης οδοιπόρος, αθλητής, πρόσκοπος, συγγραφέας, άοκνος κοινωνικός εργάτης.
Αποφοίτησε με άριστα από την Εμπορική Σχολή της Χίου, εργάστηκε ως υπάλληλος στο υποκατάστημα της Ιονικής Τράπεζας και με τον συνεργάτη του Γιώργο Τσίμα οργάνωσε φωτογραφικό εργαστήριο με σκοπό την απεικόνιση της προγονικής κληρονομιάς. Περιηγήθηκαν τη Χίο απαθανατίζοντας μνημεία, τοπία και σκηνές της καθημερινής ζωής. Το 1930 δημοσίευσαν τα δύο φωτογραφικά λευκώματα «Πυργί» και «Νέα Μονή», με έξοδα που ανέλαβε ο ίδιος, τα οποία όμως, παρά τις λαμπρές κριτικές, ναυάγησαν εκδοτικά με μεγάλη οικονομική ζημία. Τότε μετοίκησε στην Αθήνα, όπου για 50 χρόνια είχε εργαστήριο φωτογραφίας.
Με πολύ κόπο και μεγάλες ταλαιπωρίες, αλλά με δύναμη ψυχής, αγάπη για το έργο και συναίσθηση ότι διασώζει ανεκτίμητο πλούτο, περιηγήθηκε όλη σχεδόν την Ελλάδα και φωτογράφισε αρχαία, βυζαντινά και νεότερα μνημεία, παραδοσιακούς οικισμούς, λαογραφικές σκηνές και φυσικές ομορφιές για την Ακαδημία Αθηνών, την Αρχαιολογική Εταιρεία, Πανεπιστήμια και Βιβλιοθήκες. Με βάση τις πολύτιμες φωτογραφίες του, πολλές από τις οποίες έχουν δημοσιευτεί σε διεθνείς εκδόσεις, αναστηλώθηκαν πολλά ερειπωμένα μνημεία. Το αρχείο του από 25.000 αρνητικές πλάκες αρνήθηκε να το πουλήσει στην ΟΥΝΕΣΚΟ και σήμερα (μεγάλο μέρος ως δωρεά) κατέχει σημαντική θέση στις φωτοθήκες μουσείων, σωματείων και πολιτιστικών συλλόγων.
Με την άσβεστη αγάπη προς τη γενέθλια γη του, την Κάτω Παναγιά, υπηρέτησε επί 20 χρόνια ως πρόεδρος του Μικρασιατικού Σωματείου «Ἕνωσις Κάτω Παναγιᾶς Ἀθηνῶν» και εργάστηκε για τη διατήρηση της μνήμης της ιωνικής γης. Δημιούργησε συλλογή ενθυμίων του χωριού του και έγραψε βιβλία και άρθρα.
Το 1980 ως συνταξιούχος επέστρεψε στο Χίο και μέχρι το θάνατό του στις 15 Απριλίου 1990 μελετούσε την ιστορία του νησιού και αρθρογραφούσε στον τοπικό τύπο. Κληροδότησε όλα τα γραπτά και έντυπά του στη Βιβλιοθήκη «Ο Φάρος» του Μορφωτικού Συνδέσμου Βαρβασίου Χίου, με το οποίο είχε πολύχρονη καρποφόρα συνεργασία και έλαβε ευχαριστίες και τιμές. Η συμβολή του στη λειτουργία της Περιηγητικής Λέσχης Χίου, στο αρχείο της οποίας είναι οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται εδώ, ήταν σημαντική, λόγω των κοινών ενδιαφερόντων.
Οι φωτογραφίες έχουν διαστάσεις 0,12x0,18 και πίσω από κάθε μία υπάρχει η σφραγίδα με τα στοιχεία του φωτογράφου και η αναγραφή του χρόνου λήψης, του αποδέκτη (ΚΤΗΜΑ ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΚΗΣ ΧΙΟΥ) και η επεξηγηματική λεζάντα. Πέντε έχουν ληφθεί στη Φτωχιά Προκυμαία της Χίου, όπου υπάρχει ένα μισοτελειωμένο σκαρί, μία πίσω από το τελωνείο, μία σε σημείο που δεν αναγράφεται, δύο στην πλατεία Βουνακίου, η πολυδημοσιευμένη με την κρήνη, και η δεύτερη με το ταχυδρομείο, κτήριο που δεν υπάρχει πια, και δύο στα σχολεία, η γνωστή από το Γυμνάσιο Χίου και η άλλη από το γειτονικό Παρθεναγωγείο.
Κάθε επεξηγηματική επιγραφή στο πίσω μέρος είναι εξ ίσου συγκινητική με την εικόνα. Ο ευαίσθητος λόγιος πρόσφυγας, που ο ίδιος είχε ζήσει το ανάλογο δράμα στον πρώτο διωγμό, με έντονη συναισθηματική φόρτιση περιγράφει επιγραμματικά τις εικόνες τονίζοντας με έμφαση ότι είναι οι δραματικώτερες φωτογραφίες ποὺ ΑΤΥΧΗΣΕ (με κεφαλαία) νὰ φωτογραφήσει και ότι ἀπαθανάτισε τὶς τραγικὲς εἰκόνες μὲ πόνο καὶ δάκρυ.
Αποτυπώνοντας τη δυστυχία της προσφυγιάς των προδομένων πατρίδων, παρέχει και τα στοιχεία για τα σημεία της Χίου όπου ακούμπησαν οι ξεριζωμένοι στις πρώτες μέρες της άφιξής τους με ό,τι ο καθένας μπόρεσε μέσα στον πανικό του να μεταφέρει. Πλήθος από ηλικιωμένους, γυναίκες και μικρά παιδιά, και λίγοι στρατιώτες ανάμεσά τους, όσοι δεν έχουν ακόμα βρει απάγκιο σε στεγασμένο χώρο, στριμωγμένοι ασφυκτικά σε ανοιχτούς χώρους, απίθωσαν τους μπόγους, άπλωσαν τα βρεγμένα ρούχα τους και περιφέρονται απεγνωσμένα ή περιμένουν καρτερικά άστεγοι, πεινασμένοι και προπαντός απέραντα πικραμένοι για όσους έχασαν, για τα καλά που άφησαν πίσω τους, για το αβέβαιο μέλλον. Πού και πού νικά η ζωή. Χαμογελάει στο φακό αυτάρεσκα μία κοπέλα και ο νεαρός έφηβος, αλλά όλος ο πόνος είναι στα σκυμμένα κεφάλια που κλαίνε βουβά, στην έκφραση των προσώπων στα απλωμένα χέρια για τα πρώτα αναγκαία, στο σφιχτό κράτημα των μικρών παιδιών με τον ριζωμένο φόβο από όσα χάθηκαν στην αλλοφροσύνη της φυγής.
Με ολόκληρο το πλάνο, αλλά και τις λεπτομέρειές τους, οι ιστορικές αυτές φωτογραφίες από τον νέο τότε προικισμένο καλλιτέχνη, αποτελούν σπουδαία τεκμήρια και αψευδείς μάρτυρες της βιβλικής τραγωδίας και του δράματος της προσφυγιάς. Η παρουσίασή τους πέρα από την καταγραφή της ιστορικής μνήμης, 100 χρόνια μετά τη μεγάλη συμφορά, ας είναι ένα μνημόσυνο στον Περικλή Παπαχατζιδάκη και στο σπουδαίο έργο του, καθώς και στον Αριστείδη Τσικνή, τον για πολλά χρόνια πρόεδρο της Περιηγητικής Λέσχης Χίου, στον οποίο τις εμπιστεύτηκε και που συγκινητικά στην κάρτα της παραχώρησης έγραψε: «21.6.77. Κύριε Τσικνῆ, Δεχθῆτε παρακαλῶ τὶς δραματικώτερες φωτογραφίες ποὺ ΑΤΥΧΗΣΑ νὰ φωτογραφήσω. Τὸ δρᾶμα τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Εἴτε κτῆμα τῆς Περιηγητικῆς Λέσχης Χίου. Καὶ τώρα καὶ πάντοτε θὰ ἔχετε τὶς ἐγκάρδιες εὐχαριστίες μου γιὰ ὅλα. Μὲ ἐκτίμηση. Υπογραφή (Π. Παπαχατζιδάκης)».
Οι φωτογραφίες αυτές με εκτενή εισαγωγή και βιβλιογραφία για τη ζωή και το έργο του Περικλή Παπαχατζιδάκη δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό ΚΑΜΠΑΝΕΣ, τ. 22, Απρίλιος 2022, σελ. 122-128.
