Ονόματα πεσόντων
«Εις αιώνιον μνημόσυνον» παραθέτουμε τα ονόματα των πεσόντων προμάχων τής χιακής ελευθερίας κατ’ αλφαβητική σειρά: Βελεφριώτης Άγγελος, Βλαδικόπουλος Π., Γαβαθάς Ιωάννης, Γαλανούδης Ιωάννης, Γανιώτης Γεώργιος, Γύπαρης Στυλιανός, Κακκαβάς Ανδρέας, Καρράς Αντώνιος, Κλήμης Νικόλαος, Κόκκινος Παντελεήμων, Κουζούπης Επαμεινώνδας, Κούκος Γαβριήλ, Κουλτσινιώτης Βασίλειος, Κουπές Γαβριήλ, Κούρος Νικόλας, Κούτρης Κοσμάς, Κυριακάτος Δημήτριος, Λελουδάκης Ανδρέας, Μανιώτης Γεώργιος, Μανωλάκης Μιχαήλ, Μαρούλης Μιχαήλ, Μαυροβουνιώτης Ι., Μπραλιώτης Ανδρέας, Μιχελής Γεώργιος, Μπενής Βαρδής, Μπιτζάνης Ματθαίος, Νυστάζος Θωμάς, Παπαγεωργίου Ευάγγελος, Παπαδάκης Ιωάννης, Παρασκευάς Ηλίας, Πασίας ή Χαρβάτης, Παστρικάκης Ιωάννης, Πέρρος Γεώργιος, Πιπελής Σπυρίδων, Ποθητός Εμμανουήλ, Πολίτης Ιωάννης, Πολύκαρπος Ιωάννης, Ρίτσος Νικόλαος, Ρούσης Δημήτριος, Σιγάλας Γεώργιος, Στάϊκος Βασίλειος, Στυλιανομανωλάκης Ανδρέας, Τριβέλας Κωνσταντίνος, Φουδής Ηλίας, Χαμηλοθώρης Σταύρος, Χανιώτης Γεώργιος, Χρύσης Κλέαρχος, Χρυσολωράς Ιωάννης.
Εθελοντικές ομάδες
Αξίζει να εξαρθεί η δράση τών εθελοντικών ομάδων, που έλαβαν ενεργό μέρος στην απελευθέρωση τής Χίου, τόσο τών προερχομένων από την Κρήτη και την Ικαρία, όσο και των Χιωτών που διέμεναν στο νησί, αλλά και όλων όσοι εγκατέλειψαν τον τόπο διαμονής τους σε Ελλάδα, Ευρώπη και Αμερική και κατετάγησαν σε εθελοντικά σώματα.
Στην πόλη τής Χίου εκδηλώθηκε τεράστιο ενδιαφέρον για τον επισιτισμό και την περίθαλψη τού στρατού και οργανώθηκε στρατιωτικό Νοσοκομείο με εθελοντική εργασία και προσφορά.
Στο κάλεσμα της πατρίδας υπήρξε, επίσης, πρόθυμη ανταπόκριση από το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό τού Σκυλίτσειου Νοσοκομείου Χίου, καθώς και της ιδιωτικής κλινικής τού χειρουργού Ιωάννη Κουντουρά. Παροιμιώδης υπήρξε η φιλοξενία την οποία προσέφεραν απλοί πολίτες στον ελληνικό στρατό, κάτι που αναγνώρισαν επίσημοι στρατιωτικοί παράγοντες.
α) Εθελοντές πόλεως Χίου
Στις 12 Νοεμβρίου συστάθηκε στην πόλη τής Χίου «Επιτροπή εράνου υπέρ εθνικών αναγκών», της οποίας μέλη ήταν: ο δήμαρχος Νικόλαος Κουβελάς ως πρόεδρος, ο Λεωνίδας Μυλωνάδης ως ταμίας, ο Φίλιππος Πίττας, ο Σωκράτης Κιτριλάκης, ο Ιωάννης Πίσσης, ο Σοφοκλής Ρεβύθης, ο Νικόλαος Πολίτης, ο Αγ. Πλατής, ο Αντ. Σαρίκας, ο Δημ. Δεμερτζάκης. Η εν λόγω Επιτροπή παρουσιάστηκε στον Αρχηγό Στρατού Δελαγραμμάτικα και τον παρακάλεσε να δεχτεί αυτός όπως όλος ο στρατός που βρισκόταν τότε στη Χίο τεθεί υπό την επισιτιστική της μέριμνα. Έτσι το συσσίτιο τού στρατού παρασκευαζόταν, σε καθημερινή βάση, από εκείνη την Επιτροπή μέχρι και τη λήξη τών στρατιωτικών επιχειρήσεων.
Αλλά και Χιώτες τής διασποράς εκδήλωσαν εμπράκτως τα φιλοπάτριδα αισθήματά τους: ο Λουκάς Ράλλης, διευθυντής τού Οίκου Ράλλη στο Λονδίνο και πρόεδρος τής Ελληνικής Κοινότητος Λονδίνου, διέθεσε στην Ελληνική Κυβέρνηση το ποσόν τών 100.000 λιρών. Ο Ζωρζής Μιχαληνός από την Ελληνική Παροικία Τεργέστης διέθεσε στον τότε Υπουργό Ναυτικών Στράτο το ποσόν τών 25.000 φράγκων ως βάση για την κατασκευή πολεμικού πλοίου με το όνομα «Χίος». Ο Αντώνιος Παλιός κατέβαλε ποσόν 6.000 δραχμών και ο Κων/νος Χωρέμης εξ Αιγύπτου προσέφερε 8.000 λίρες για τη ναυπήγηση τού εν λόγω πολεμικού πλοίου. Ο Γεώργιος Χατζή Φραγκούλης Ανδρεάδης συνεισέφερε 2.000 φράγκα υπέρ εθνικών αναγκών. Ο Λεωνίδας Μίχαλος 1.000 δραχμές. Αλλά και οι διάφορες Κοινότητες προσέφεραν χρηματικά ποσά. Η Κοινότητα Κοινής προσέφερε πρώτη 1788,60 φράγκα. Η «Συντεχνία Γοβατζήδων» κατέθεσε 800 φράγκα, η δε «Συντεχνία Μυλωνάδων» 2.000 φράγκα.
Προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι υγειονομικές ανάγκες τού μαχόμενου στρατού ο Μητροπολίτης Χίου ανέθεσε στην Ελευθερία Λαδοπούλου την οργάνωση Στρατιωτικού Νοσοκομείου. Βοηθοί τής Λαδοπούλου υπήρξαν οι κυρίες: Μαριάνθη Σαριγιάννη (προϊσταμένη χειρουργείου), Άννα Μακρυνιώτου (επιστάτρια προσωπικού), Ασπασία Τομάζου (προϊσταμένη μαγειρείου), Ουρανία Βασιλά (οικονόμος). Νοσοκόμες οι κυρίες: Καλλιόπη Μερούση, Αιμιλία Ζολώτα, Μαρία Μπαχά, Τέτα Καράβα, Ευγενία Μαδιά, Μαρία Σαλιάρη, Ρένα Μακρυνιώτου, Μαρία Βραχνού, Ευριδίκη Μερούση, Σμαράγδα Νιαμονιτάκη, Σταματία Βρετοπούλου.
Το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό τού Σκυλιτσείου Νοσοκομείου, υπό τη διεύθυνση του γιατρού Πανάδη, αλλά και οι ιδιωτικές κλινικές προθύμως παρείχαν τις ιατρικές τους υπηρεσίες στους στρατιώτες. Η Κλινική τού Ιωάννη Κουντουρά προσέφερε εντελώς δωρεάν τις υπηρεσίες της. Εκεί θεραπεύθηκε ο υποπλοίαρχος Δεμέστιχας και ο λοχαγός Κουβέλης.
Άλλα ηρωϊκά τέκνα τής Χίου που ανταποκρίθηκαν στο κέλευσμα τής πατρίδας: ο Αυγουστής Στεφάνου Αγέλαστος ήλθε από την Αγγλία ως εθελοντής, κατετάγη στο Ανεξάρτητο Τάγμα τού Μανουσάκη και πολέμησε ηρωϊκά στη Χίο. Στο Τάγμα Μανουσάκη κατετάγησαν και οι εξ Αιγύπτου Χιώτες Κων/νος Ζερβουδάκης και Γεώργιος Ζερβουδάκης. Ο Πλάτων Καράβας, αδελφός τού ποιητή Καράβα, συμμετείχε στις μάχες τού 3ου Τάγματος. Ο Ι. Ν. Πίττας πολέμησε με τον Λόχο Ευζώνων. Ο Φίλιππος Χρυσοβελώνης, παλιός πολεμιστής τού 1897, πολέμησε στο Τάγμα Μανουσάκη. Ο Μιχαήλ. Ευαγ. Δρόσος, σπουδαστής τού Πρωείου Κληροδοτήματος στη Δρέσδη, έλαβε μέρος στον Ηπειρωτικό αγώνα, στη μάχη τής Σιάτιστας, Καιλαρίων, Γρεβενών καθώς και στην εκπόρθηση τού Μπιζανίου όπου και τραυματίσθηκε σοβαρά. Στη συνέχεια, λόγω ασθένειας, αποσπάσθηκε μετά την ανάρρωσή του στην πολιτοφυλακή τής πόλεως Χίου, όπου και παρέμεινε υπηρετώντας με βαθμό δεκανέως μέχρι την απόλυσή του. Ομοίως και οι Αντώνιος Καρυάμης, φοιτητής φιλολογίας, Μικές Βασιλειάδης, Στυλιανός Λεώβαρις και οι υπότροφοι τού Πρωείου Κληροδοτήματος Θεόδωρος Κάστανος και Μιχαήλ Παπαμαύρος αφίχθηκαν στη Χίο και κατετάγησαν στον 10ο Λόχο.
β) Εθελοντές Νοτιοχώρων
Στην πόλη τής Χίου, με πρωτοβουλία τού Μητροπολίτη Ιερωνύμου, συγκροτήθηκε εθελοντικό σώμα από 100 άνδρες, με αρχηγό τον αρχιμανδρίτη τού στρατού Νεόφυτο Παπαναστασίου, υπαρχηγούς τον Καλλιμασιώτη γιατρό Νικόλαο Γ. Κρουσουλούδη, τον δάσκαλο Ιωάννη Τσιμπή, τον Καβαλιώτη καπνέμπορο Γ. Μπέλλα, και σημαιοφόρο τον Γιάννη Ναναυράκη ή Κώτη, πολεμιστή τού 1897. Στο εθελοντικό αυτό σώμα εντάχθηκαν ακόμα οι: Κων/νος Μουλάκης, Ι. Μπέλης, Ηρακλής Βοζής, Ιωάννης Κολίτσος, Στ. Σιταράς, Σ. Χαρβάτης, Σταμ. Αλετράς, Κλέαρχος Χρύσης, Ιωάννης Στάμπας, Ιωάννης Γαλανούδης, ο δάσκαλος και παπάς Γιάννης Γκιάλας από την Ελάτα, ο δάσκαλος και μνήμων τής Κοινότητος Βουνού Ευριπίδης Μπιλιράκης, ο Γ. Βενιάδης και ο Χρυσόστομος Γανιάρης από την Καλλιμασιά.
Το σώμα τούτο οπλίστηκε με όπλα μάουζερ (τουρκικά λάφυρα) και πολέμησε στο Λιθί και στα Αυγώνυμα. Στο βουνό Λεπρό σκοτώθηκε ο Κλέαρχος Χρύσης από τα Νένητα, ο Ι. Γαλανούδης από τον Καταρράκτη και ο Γ. Πέρος. Ο Πέρος καταγόταν από τα Σφακιά και ήταν συμπολεμιστής τού Παύλου Μελά. Ο Πέρος κηδεύτηκε στον Μητροπολιτικό Ναό, ενώ τιμητικά μνημόσυνα τών Χρύση και Γαλανούδη έγιναν στα Νένητα στις 7 Δεκεμβρίου 1912.
γ) Εθελοντές Βροντάδου
Αξιόλογη υπήρξε η συμπαράσταση που προσέφεραν στον μαχόμενο ελληνικό στρατό οι κάτοικοι τού Βροντάδου, άντρες και γυναίκες. Οι σπουδαιότερες επιχειρήσεις, κατά την απελευθέρωση τής Χίου, διεξήχθησαν στην περιοχή τού Αίπους, περιοχή που ανήκε στον Βροντάδο. Οι Βρονταδούσοι χρησίμευαν στο ελληνικό εκστρατευτικό σώμα ως ανιχνευτές, τραυματιοφορείς και ανεφοδιαστές-μεταγωγείς. Αλλά και οι Βρονταδούσαινες προσέφεραν στον τομέα τής περίθαλψης και του επισιτισμού. Αξιοθαύμαστο υπήρξε το γεγονός ότι οι γιατροί Γεώργιος Κ. Πιταούλης, Αντώνιος Περής και Δ. Κολάκης, συνεπικουρούμενοι και από άλλους γιατρούς και την Επιτροπή Περιθάλψεως, χρησιμοποίησαν, αφού εξόπλισαν επαρκώς, το σχολείο του Αγίου Γεωργίου Βροντάδου ως πρόχειρο νοσοκομείο.
Την Επιτροπή Περιθάλψεως Βροντάδου αποτελούσαν οι: παπα Στέφανος Τσιχλής, Διονύσιος Τελλής (Διευθυντής Σχολείου), ο γιατρός Γ. Πιταούλης, ο Αριστείδης Γιαννούλος, ο Γ. Παπαζής και ο Ισίδωρος Μουζήθρας.
Στο Νοσοκομείο Βροντάδου παραστέκουν οι κυρίες: Καλλιόπη Συρρή, Μαρία Κεχαγιά, Μαριγώ Θεοφάνη, Μαριγώ Α. Μπαχά, Πηνέλα Συρρή, Φραγκώ Βασιλάκη, Ειρήνη Ι. Γλύκα, Καλλιόπη Κουτέλου, Λούλα Κουτούρα, Ελένη Μουζήθρα, Καλλιόπη Πιτταούλη, Δεσποινού Κάκαρη, Ευανθία Τατάνη.
Βοηθοί και συμπαραστάτες τού μαχόμενου στο Αίπος στρατού υπήρξαν οι Βρονταδούσοι: Δημήτρης Παπαζής, Ιωάννης Γέμελος, Σταμάτης Τσατσαρώνης, Δημήτρης Γέμελος, Κωστής Τσατσαρώνης, Αναστάσιος Τσατσαρώνης, Αναστάσιος Φαφαλιός, Στέφανος Κόκκινος, Μανόλης Σεραφείμ, Στρατής Μπαχάς.
Ανέρχονται σε 800 τα τεμάχια εσωρούχων, τα οποία ράφτηκαν από Βρονταδούσαινες γυναίκες για τον ιματισμό τών στρατιωτών, και σε 160 οι σάκκοι αλεύρων προς διατροφή τού στρατού.
δ) Εθελοντές Καρδαμύλων
Αρκετές μέρες πριν την απόβαση τού ελληνικού στρατού στη Χίο, οι Καρδαμυλίτες είχαν δημιουργήσει εθελοντικό λόχο. Εμπνευστής εκείνης τής πρωτοβουλίας ήταν ο γιατρός Ηλίας Ασπιώτης. Ο Ασπιώτης διαίρεσε εκείνο το εθελοντικό σώμα σε δυο τμήματα: στο πρώτο τοποθέτησε ως αρχηγό τον πλοίαρχο Μάρκο Βασιλάκη και στο δεύτερο τον Μιχάλη Σπετογιάννη. Έτσι, τη μέρα αποβάσεως τού ελληνικού στρατού (11η Νοε.), οι Καρδαμυλίτες κατέλυσαν τις τουρκικές αρχές, αιχμαλώτισαν τον μουδίρη και τους Τούρκους υπαλλήλους, ύψωσαν την ελληνική σημαία και ανέλαβαν τη φρούρηση τού χωριού τους. Ένα τμήμα τού καρδαμυλίτικου εθελοντικού σώματος κατέλαβε το ύψωμα τής Γριάς, ένα άλλο την παραθαλάσσια γραμμή «Άγιος Παντελεήμονας-Άγιος Ανδρέας» και ένα τρίτο τμήμα την τοποθεσία «Άγια Τριάδα».
Επίσης σύστησαν οι Καρδαμυλίτες «Επιτροπή Δημοσίας Ασφαλείας» και «Επιμελητεία Αποσπάσματος Καρδαμύλων», έργο τών οποίων ήταν η είσπραξη εισφορών, τόσο για την επιμελητεία τών στρατιωτών όσο και για την προμήθεια πυρομαχικών και υλικών άμυνας. Μέλη εκείνων τών Επιτροπών ήταν οι: Μιχάλης Ξυλάς, Γεώργης Λιβανός, Π. Αντωνόπουλος, Στυλιανός Γλύπτης, Αδαμάντιος Λαιμός, Ιωάννης Μέλης, Διαμαντής Μυλωνάς.
Στη Μάχη τής Γριάς (16 Νοε. 1912), με αρχηγούς τον Ηλία Ασπιώτη και Μιχάλη Ζολώτα, ο Ασπιώτης τραυματίσθηκε. Σ’ εκείνη τη μάχη οι Τούρκοι είχαν 10 νεκρούς και 5 τραυματίες. Στις 17 Νοε. υψώθηκε η ελληνική σημαία στα δημόσια κτίρια τών Καρδαμύλων. Στις μάχες τών Καρδαμύλων προσέφεραν τις υπηρεσίες τους οι γιατροί Νικόλαος Διφωνής και Μιχαήλ Κουντουρούδας. Ιερέας τού αποσπάσματος Καρδαμύλων ήταν ο παπα Κων/νος Συγγρός/Τσυγγρός.
Στη Μάχη τού Καρφωτού (19-20 Δεκεμβρίου) πολέμησαν 100 ντόπιοι Καρδαμυλίτες και 40 στρατιώτες. Διακρίθηκε το Σώμα τού λοχία Γεωργίου Μπουρνιά μετά τών δεκανέων Αγαμέμνονος Ζάχου και Ιωάννου Γραμμένου. Στον Λόχο τού Μπουρνιά ανήκαν και οι Χιώτες: Κ. Θεοτοκάς, Ζ. Χρυσοβελώνης, Λ. Μαργαρώνης, Κ. Φόρος, Σ. Τσούρος, Ευάγγελος Σαλιάρης, Ν. Βολίκας, Κ. Κουφοπαντελής, Μ. Π. Λεμός, Μ. Τ. Λεμός, Ι. Χαλκιάς. Στη Μάχη τού Καρφωτού φονεύθηκε ο Καρδαμυλίτης Α. Ραπίτης.
ε) Εθελοντές Βολισσού
Σημαντικές ήταν οι υπηρεσίες που πρόσφερε το σώμα τών εθελοντών τής Βολισσού. Τη νύχτα της 11ης Νοε. οι Τούρκοι υπάλληλοι με τους χωροφύλακες τής Βολισσού, φοβούμενοι μήπως τα ελληνικά πλοία επιχειρήσουν απόβαση, εγκατέλειψαν τη Βολισσό και κατευθύνθηκαν προς τον Άγιο Ισίδωρο. Ο Μουδίρης της Βολισσού, που ήταν Τουρκοκρητικός, παρουσιάστηκε στον δημαρχούντα τής Βολισσού, τον γιατρό Γεώργιο Κοκράνη, και του ζήτησε την προστασία του. Τότε δημιουργήθηκε η «Πολιτοφυλακή Βολισσού», με αρχηγό τον Ανδρέα Μπεναρδή, για τη διασφάλιση τής τάξης. Οι γυναίκες τής Βολισσού μεταφέρθηκαν στον Πυθώνα για λόγους ασφάλειας.
Τα ξημερώματα τής 18ης Νοεμβρίου, κατέφθασε το πλοίο Μακεδονία, προκειμένου να καταλάβει τη Βολισσό. Μια ομάδα Βολισσιανών, αποτελούμενη από τους Ιωάννη Φώκιο, Ιωάννη Καράκο και τον Νικολάτσο, δημιούργησε κατάλληλη σήμανση στην ακτή, με το άναμμα μεγάλης φωτιάς, προκειμένου να καθοδηγήσει το πλοίο να προσαράξει. Όταν η πρώτη λέμβος με την ελληνική σημαία προσάραξε στα Λιμνιά, οι κάτοικοι ξέσπασαν σε φωνές χαράς. Ο παπα Κανάρης, όταν πλησίασε για να ασπασθεί τη σημαία, έπεσε μπροστά της λιπόθυμος, ενώ ψέλλιζε το «Νυν απολύοις τον δούλον σου Δέσποτα!». Ο κυβερνήτης τού πλοίου παρέδωσε στον Κοκράνη 300 όπλα, τύπου γκρα, με φυσίγγια. Κατόπιν το πολεμικό πλοίο εξαπέλυσε βομβαρδισμό κατά τουρκικών θέσεων, στις περιοχές Κουκουλώνας και Μονή Μουνδών. Με τη ρίψη τών πρώτων οβίδων οι Τούρκοι ύψωσαν λευκή σημαία και παραδόθηκαν. Τότε στάλθηκαν από τη Βολισσό 2 ναύτες και 2 πολιτοφύλακες στη Μονή Μουνδών, οι οποίοι και παρέλαβαν το τουρκικό απόσπασμα, αποτελούμενο από 25 στρατιώτες και 1 αξιωματικό. Επίσης μεταφέρθηκαν και τα τρόφιμα των Τούρκων από το μοναστήρι, τα οποία όμως ρίχτηκαν στη θάλασσα λόγω φόβου μήπως και ήταν δηλητηριασμένα.
Στις 19 Νοεμβρίου το πλοίο Μακεδονία, αφού παρέλαβε τον μουδίρη τής Βολισσού και τους Τούρκους αιχμαλώτους, απέπλευσε. Την ίδια μέρα καταρτίσθηκε Αντάρτικο Σώμα Βολισσιανών, με αρχηγό τον γιατρό Γεώργιο Κοκράνη και υπαρχηγό τον τότε φοιτητή Νομικής Μιχαήλ Σκαρλάτο. Το Αντάρτικο Σώμα Βολισσιανών αποτελούσαν 147 νέοι άντρες. Ανάμεσά τους ήταν και οι: Μιχαήλ Νικολούδης, Ιωάννης Νικολούδης, Δημήτριος Νοικοκύρης, Σωτήριος Ζαρταλούδης, Ιωάννης Καράκος, Σωτήριος Κοντογιάννης, Ιωάννης Ζαρταλούδης, Μιχαήλ Δαμιανός, Ιωάννης Μπελέγρης, Μιχαήλ Μπελέγρης, Ιωάννης Καπίρης, Γεώργιος Γιαννούλος, Σ. Γιαννούλος, Σωτήριος Γεωργιλάς, Ιωάννης Φώκιος, Αναστάσιος Φώκιος, Αντώνιος Φαφαλής, Ιωάννης Φαφαλής, Ιωάννης Ρούσος, Μιχαήλ Παραγυιός, Γεώργιος Θράπας, Γεώργιος Κουγιούλης, Ιωάννης Ορφανός, Δημήτριος Ορφανός, Δημήτριος Κακάβης, Νικόλαος Σπίρτος, Σταμάτης Μονέος, Νικόλαος Χαρβάτης, Μιχαήλ Μαδιανός, Ιωάννης Κακάνης, Βασίλειος Κακάνης, Νικόλαος Κουγιούλης, Μιχαήλ Τσιρίγος, Μαρκέλλος Χαλκιάς, Δημήτριος Σταμέλος, Μιχαήλ Φωκάς, Σωτήριος Παραδείσης, Γεώργιος Λιόβαρος, Μιχαήλ Μαύρος, Γεώργιος Κουγιούλης, Δημήτριος Κουγιούλης, Σωτήριος Τριαντάφυλλος, Περικλής Φωκάς, Δημήτριος Καγιάντας, Νικόλαος Πλακίτσης, Νικόλαος Θεοδωρούλης, Γεώργιος Κοτσανάς, Νικόλαος Μαύρος. Εκείνου τού Αντάρτικου Σώματος σημαιοφόρος ορίσθηκε ο παπα Εμμανουήλ Κανάρης.
Ύστερα από δέκα μέρες κατέφθασε στη Βολισσό Σώμα Κρητών από 35 άνδρες, με αρχηγό τον Ευστράτιο Βολάνη και υπαρχηγό τον δάσκαλο Μιχαήλ Καλλέργη. Ολόκληρη τη στρατιωτική δύναμη τής Βολισσού διοικούσε ο Ανθυπολοχαγός Γαβαθάς, συνεπικουρούμενος από 2 δεκανείς.
Στις 14 Δεκεμβρίου ενισχύθηκε έτι περαιτέρω η Δύναμη τής Βολισσού με την προσέλευση 43 ακόμα ανταρτών από την Ικαρία, αρχηγός τών οποίων ήταν ο Ευάγγελος Κουκουδέας, παλιός Μακεδονομάχος από τη Σιάτιστα, που ζούσε στην Ικαρία ως εξόριστος, λόγω τής δράσης του εναντίον τού Βουλγαρικού Κομιτάτου. Άλλα στελέχη τού Ικαριώτικου Αντάρτικου Σώματος ήταν οι: Χαράλαμπος Σπανός-φοιτητής φιλολογίας, Δημήτριος Χασλαρίδης, Ιωάννης Κουτσουφλάκης, Μανώλης Κουτσουφλάκης, Λεωνίδας Σπανός και ο γιατρός Κων/νος Πουλιανός.
Ολόκληρη η Στρατιωτική Δύναμη τής Βολισσού (Σώμα Κρητών, Σώμα Ικαριωτών, Σώμα Βολισσιανών) εξαπολύει, το πρωΐ τής 20ής Δεκεμβρίου 1912, την τελική επίθεση κατά τών Τούρκων. Και συγκεκριμένα: το Σώμα Βολισσιανών κατευθύνεται κατά τουρκικών θέσεων στον τομέα «Διευχά – Κουκουλώνας». Το Σώμα Ικαριωτών κατευθύνεται δεξιά τής Καταβάσεως, το δε Σώμα Κρητών κατέχει το μέσο τού μετώπου. Οι Κρητικοί και οι Ικαριώτες προχωρούν ακροβολισμένοι και φθάνουν σε απόσταση 200 μέτρων από τις τουρκικές προφυλακές, πάνω από την Κατάβαση. Παράλληλη επιθετική ενέργεια κατά τουρκικών θέσεων διενεργούσε ο δεκανέας Εμμανουήλ Δασκαλάκης. Ο Δασκαλάκης, εξορμώντας με τη δική του στρατιωτική δύναμη από τη Σιδηρούντα, εκδίωξε τις τουρκικές δυνάμεις από τις περιοχές «Άθρωπος – Σελλάδα – Λιβάδα». Ο Μιχαήλ Καλλέργης από το Σώμα Κρητών δίνει πρώτος το σύνθημα επιθέσεως και όλοι ορμούν ασυγκράτητοι στα απότομα βουνά. Οι Τούρκοι, 29 συνολικά, τρέπονται σε φυγή. Οι ημέτεροι, αφού ανέβηκαν στην Κατάβαση, κατέλαβαν την πρώτη τούρκικη σκηνή και αιχμαλώτισαν 5 Τούρκους. Οι υπόλοιποι Τούρκοι υποχώρησαν στην περιοχή «Λάκκος Αχλάδας». Το Σώμα Βολισσιανών επιτίθεται, πάνω από τα Διευχά και τον Κουκουλώνα, εναντίον τουρκικών φυλακίων, τα οποία ήδη είχαν εγκαταλείψει οι Τούρκοι, και, προχωρώντας, ενώνεται με τα άλλα 2 Σώματα (Κρητών και Ικαριωτών) στον «Λάκκο τής Αχλάδας». Στη συνέχεια ολόκληρη η στρατιωτική δύναμη τής Βολισσού καταλαμβάνει το Κουφοβούνι και τις κορυφογραμμές, δυτικά τού Άγιου Σίδερου. Σε παράλληλο χρόνο, μια ενωμοτία από 9 Βολισσιανούς στρατιώτες, μέσα στους οποίους ήταν και ο Ιωάννης Φώκιος, εκδιώκει τους Τούρκους από τις κορυφές Φυτών και Κηπουριών και τους εξωθεί μέχρι την Αμυθούντα. Στη μάχη τής Αμυθούντας, τη βραδιά τής 20ής Δεκεμβρίου, πληγώθηκαν ο Δημήτριος Σαραντινός από τα Κουρούνια, ο Κρητικός εθελοντής Κων/νος Στεφανάκης και ο Χιώτης Δημήτρης Κρούσης. Στη μάχη εκείνη εκδηλώθηκε η πολεμική αρετή τού Ευάγγελου Κουκουδέα.
Την Παρασκευή, 21 Δεκεμβρίου, παρατηρείται παύση πυροβολισμών και όλα δείχνουν πως οι Τούρκοι ετοιμάζονται να παραδοθούν. Ο Κουκουδέας και ο δεκανέας Παναγιώτης Σμυρνιώτης αναζητούν τον αρχηγό τών τουρκικών δυνάμεων και απαιτούν την παράδοσή του. Ο Τούρκος χιλίαρχος, Ακήφ, συναινεί να παραδοθεί το τουρκικό στράτευμα. Έτσι οι Τούρκοι αξιωματικοί παραδίδονται ως αιχμάλωτοι στον υπολοχαγό Λέφα, ενώ το σύνολο τών Τούρκων στρατιωτών (413) παραδόθηκε στο Τμήμα Βολισσού.
Η επάνοδος τών νικητών Βολισσιανών στη Βολισσό έγινε με ζητωκραυγές και κωδωνοκρουσίες. Οι Τούρκοι αιχμάλωτοι αντιμετωπίσθηκαν με σεβασμό και, επί 2 ημέρες, σιτίζονταν με δαπάνες τής «Επιμελητείας Βολισσού», την οποία αποτελούσαν ο Σωτήριος Δρυμής, ο Ιωάννης Λιόβαρος και ο Ιωάννης Μπελέγρης.
Στις 22 Δεκεμβρίου ολόκληρο το Στρατιωτικό Τμήμα Βολισσού παρατάχθηκε στην πλατεία τής Βολισσού. Μίλησε ο Ευάγγελος Κουκουδέας και ευχαρίστησε τους Βολισσιανούς για τις περιποιήσεις τους απέναντι στον στρατό. Στη συνέχεια οι νικητές αναχώρησαν για την πόλη τής Χίου. Έκαναν στάση στο Βροντάδο, όπου και τους έγινε αποθεωτική υποδοχή: τους έραιναν με δάφνες, ρύζι και λουλούδια. Προηγείτο όλου τού στρατεύματος ο Κοκράνης. Ακολουθούσε ο Καλλέργης με τη σημαία, με συμπαραστάτες τον Γαβαθά και Κουκουδέα. Ακολουθούσε ο Σκαρλάτος και συντεταγμένα τα τμήματα των Ικαριωτών, Κρητών και Βολισσιανών. Τελευταίοι ακολουθούσαν οι αιχμάλωτοι.
Σ’ εκείνες τις πολεμικές επιχειρήσεις καθοριστική υπήρξε και η συμβολή τών γυναικών: Βολισσιανές γυναίκες, αψηφώντας τον κίνδυνο, ανέβαιναν στα απόκρημνα βουνά και πρόσφεραν στους στρατιώτες νερό, ψωμιά, σύκα, μανταρίνια, ελιές, ρακί. Μερικές από εκείνες τις γυναίκες: Γ. Γιαννίρη, Βασιλική Παραδείση, Μαριγώ Ι. Παραδείση, Σωτηρία Γιαννούλου, Τσιρίγου, Λεμονιά Θεοδωρούλη, Λεμονιά Καράκου, Θεοδωρούλη, Κανάρη, Κουγιούλη κ.ά.π.
στ) Ιερός Κλήρος
Μεγάλη υπήρξε, τέλος, η συνδρομή τού Ιερού Κλήρου στον αγώνα. Ιδιαίτερα πρέπει να υπογραμμιστεί η δράση τού Ιγνατίου Παΐδα, μοναχού τής Σκήτης τού Αγ. Μάρκου, που, κατ’ επανάληψη, κατάφερε να διολισθήσει στις ελληνικές γραμμές και να ενημερώσει τον Δελαγραμμάτικα και τον κυβερνήτη της «Μακεδονίας» για τη θέση τού εχθρού. Ακόμη, πρέπει να εξαρθεί η ηρωική δράση τού αρχιμανδρίτη π. Ηλία Λίναρη, του αρχιμανδρίτη π. Νεόφυτου Παπαναστασίου, του διάκου τής Μονής Μυρσινιδίου Μακαρίου και του Καρδαμυλίτη παπά Κ. Τσυγγρού.
Βολισσός: 8 Νοεμβρίου 2025
Λεωνίδας Πυργάρης
Πηγές: α) Βαριαδάκη Ι., Η Χίος ελευθέρα, Χρονικό τού 1912 (Συμβολή στα πενηντάχρονα τών ελευθερίων τής νήσου), Έκδοσις Βιβλιοπωλείου Χαβιάρα, Χίος, 1962.
β) Σπανού Γρηγόρη, 11η Νοεμβρίου 1912: η Χίος τραγουδά τη λευτεριά της, Χιακή Επιθεώρησις, Τεύχος 33, Έτος 1973.
γ) Περιοδικό ΧΙΟΝΗ, Τεύχος 9/Νοέμβριος 1992, Αφιέρωμα 11 Νοεμβρίου 1912.
δ) Περιοδικό ΠΕΛΙΝΝΑΙΟ, 1912, Το χρονικό τής απελευθέρωσης τής Χίου, Χίος 2001, Εκδόσεις ΕΝΤΥΠΟ.
