Αμέσως μετά την Άλωση τής Κων/πόλεως, το 1453, άρχισαν ένοπλες εξεγέρσεις τών υποδούλων Ελλήνων εναντίον τών Τούρκων. Η ιστορική μνήμη τού έθνους, ενισχυμένη από τους σχετικούς με την Άλωση θρύλους, συντηρούσε την ελπίδα τής Αναστάσεως, δηλαδή της Εθνικής Αποκαταστάσεως. Οι υπόδουλοι, έχοντας συνείδηση τής κοινής τους καταγωγής, της θρησκείας και γλώσσας, εσφυρηλάτησαν ενιαίο εθνικό φρόνημα και εγαλβάνισαν την ψυχή τού έθνους με τον πόθο τής ώρας τού Λυτρωμού. Το Γένος, κατά τους μακρούς χρόνους τής δουλείας, εγαλουχούσε η «Μεγάλη Ιδέα», ότι δηλαδή η Πτώση τής Κων/πόλεως δεν ήταν το τέλος τής Ιστορίας του αλλά η αρχή νέων αγώνων προς Επανίδρυση τού Ελληνισμού. Συνεπώς οι Έλληνες, από τις πρώτες κιόλας ημέρες τής Πτώσεως, συνειδητοποίησαν ότι η τουρκική κυριαρχία θα είχε διάρκεια. Έτσι, από της Αλώσεως μέχρι του 1821, έλαβαν χώρα περί τα 10 κινήματα τοπικού χαρακτήρα:
- το πρώτο επαναστατικό κίνημα σημειώθηκε στην Πελοπόννησο, κατά τη διάρκεια τού Βενετοτουρκικού Πολέμου, το 1463-64, με πρωταγωνιστές τούς Πέτρο Ράλλη και Μιχαήλ Μπούα. Η εξέγερση εκείνη απέτυχε και ακολούθησαν σφαγές και λεηλασίες κατά τών Ελλήνων.
- το 1479 ακολουθεί το κίνημα τού Κροκόδειλου Κλαδά. Ο Κλαδάς, με ορμητήριο τη Μάνη, εδημιούργησε πολλά προβλήματα στους Τούρκους. Οι Βενετοί, για να ικανοποιήσουν τον Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή, αποκήρυξαν τον Κλαδά.
- το 1571 Έλληνες συμμετέχουν, στο πλευρό Χριστιανών, στη Ναυμαχία τής Ναυπάκτου κατά τών Τούρκων. Απελευθέρωσαν τότε περί τους 1500 Έλληνες, τους οποίους βιαίως είχαν ναυτολογήσει οι Τούρκοι.
- οι αδελφοί Μελισσηνοί (Μελισσουργοί), Μακάριος (επίσκοπος Επιδαύρου) και Θεόδωρος ο Χωροδεσπότης, προσπάθησαν να υποκινήσουν σε εξέγερση τούς κατοίκους τής Ν. Πελοποννήσου, το 1571, αλλά απέτυχαν. Η βοήθεια που ανέμεναν από τον Ιωάννη τον Αυστριακό δεν εστάλη, με αποτέλεσμα να επακολουθήσει σφαγή και λεηλασία.
- το 1585 ο αρματολός Βονίτσης και Λούρου Θεόδωρος Μπούας Γρίβας εξεγέρθηκε στην Ακαρνανία, παράλληλα δε οι αρματολοί τής Ηπείρου Πούλιος, Δράκος και Μαλάμος έγιναν κύριοι τής Άρτας και εβάδισαν κατά τών Ιωαννίνων.
- γνωστότερο έμεινε το κίνημα τού τολμηρού αρχιερέα Τρίκκης Διονυσίου, του αποκαλουμένου Σκυλοσόφου. Ο Διονύσιος, το 1611, ύστερα από μακροχρόνιες επαφές με δυτικούς ηγεμόνες, ξεσήκωσε τούς κατοίκους τής Ηπείρου. Συγκεκριμένα ο Διονύσιος, έχοντας στο πλευρό του 800 χωρικούς από το Σούλι και τη Θεσπρωτία, κυρίευσε τα Ιωάννινα, στις 10 προς 11 Σεπτεμβρίου 1611. Ωστόσο το κίνημα εκείνο απέτυχε λόγω τού ανοργάνωτου χαρακτήρα του, και ο Διονύσιος συλληφθείς εγδάρη ζωντανός («τον έγδαραν ζωντανόν και γεμίσαντες το δέρμα του άχυρον το περιέφεραν από πόλιν εις πόλιν και τέλος εις αυτήν την Κωνσταντινούπολιν», Κ. Ν. Σάθα: Τουρκοκρατουμένη Ελλάς 1453-1821, σελ. 213).
- η απογοήτευση τών Ελλήνων λόγω τής στάσης τών Δυτικών τούς ωθεί να στραφούν κατά τον 18ο αι. προς την ομόδοξη Ρωσία («Θύματα οι Έλληνες πολλάκις γενόμενοι τής προς τους Φράγκους ευπιστίας, μετ’ αλληλουχίαν πικρών μαθημάτων ηναγκάσθησαν ίν’ αποβάλλωσι τας περί απελευθερώσεως διά τούτων χιμαιρικάς ιδέας και στρέψωσι πλέον τούς οφθαλμούς προς την ομόθρησκον Ρωσίαν», Κ. Ν. Σάθα, ένθ’ αν., σελ. 448). Η Ρωσία, από την εποχή ήδη τού Μεγάλου Πέτρου, κυρίως όμως στην εποχή τής Αικατερίνης, εμφανίζεται στον ελληνικό χώρο ως μια ισχυρή αντιτουρκική δύναμη και αρχίζει να οργανώνει και να ενθαρρύνει κινήματα στη Βαλκανική. Το 1711 ο Μεγάλος Πέτρος καλεί με προκήρυξή του τούς Έλληνες να συνταχθούν «εις το ασκέρι του και εις το μεγάλο φλάμπουρό του». Τότε έγραψε και ο μοναχός Θεόκλητος Πολυειδής το ψευδοπροφητικό βιβλίο «Αγαθάγγελος», που προλέγει την ανάσταση τών Ελλήνων μέσω τής βοηθείας τού «Ξανθού Γένους», δηλαδή των Ρώσων.
Το 1766, ο Γεώργιος Παπάζολης, αξιωματικός τού ρωσικού στρατού και ελληνικής καταγωγής (από τη Σιάτιστα), εστάλη προκειμένου να οργανώσει εξέγερση τών Ελλήνων. Ο Παπάζολης κατέληξε στην Καλαμάτα, όπου, στο σπίτι τού πανίσχυρου προύχοντα Παναγιώτη Μπενάκη, υπογράφηκε συμφωνητικό για τον ξεσηκωμό 100.000 Ελλήνων, υπό τον όρο ότι οι Ρώσοι θα έφερναν στόλο και όπλα στον Μωριά. Έτσι, στις 17 Φεβρ. 1770, μοίρα ρωσικού στόλου, με 50 περίπου Ρώσους στρατιώτες, υπό τον Θεόδωρο Ορλώφ κατέπλευσε στο λιμάνι του Οιτύλου. Οι Μανιάτες τότε έθεσαν ως όρο τής εξεγέρσεώς των την άφιξη στην Πελοπόννησο ισχυρής ρωσικής δυνάμεως. Ανάλογη απάντηση είχε δοθεί στον Παπάζολη από τον Παναγιώτη Μπενάκη στην Καλαμάτα. Ο ντόπιος πληθυσμός και κυρίως οι Μανιάτες ξεσηκώθηκαν. Συγκροτήθηκαν η Ανατολική και Δυτική Λεγεών τής Σπάρτης. Η Δυτική Λεγεών, συνιστάμενη εκ 200 Ελλήνων και 12 Ρώσων, εισήλθε στην Καλαμάτα και εν συνεχεία κατέλαβε την Κυπαρισσία. Η δε Ανατολική Λεγεών, υπό τον εκ Μυκόνου Αντώνιο Ψαρό, κατέλαβε τον Μυστρά, όπου και εγκατέστησε Προσωρινή Κυβέρνηση. Οι δύο εκείνες λεγεώνες, εξαιτίας τής ολιγαριθμίας αλλά και της κακής τους οργάνωσης, δεν ήταν σε θέση να πραγματοποιήσουν σοβαρές επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι εύκολα να τις διαλύσουν. Μονάχα στην Τρίπολη οι Τούρκοι έσφαξαν 3.000 χριστιανούς. Στις 13 Απριλίου 1770 αφικνείται στο Ναυαρίνο ο Αλέξιος Ορλώφ με ενισχύσεις, ωστόσο η κατάσταση δεν ανατρέπεται υπέρ τής ελληνικής πλευράς. Διαπιστώνοντας οι Ρώσοι το μάταιον τού εγχειρήματος, στις 26 Μαΐου 1770, επιβιβάζονται στα πλοία τους και πλέουν προς το Αιγαίο. Έτσι οι Έλληνες τής Πελοποννήσου αφέθηκαν στην εκδικητική μανία τών Τούρκων. Η μόνη αναλαμπή από όλες εκείνες τις αποτυχημένες επιχειρήσεις τής Πελοποννήσου υπήρξε η πυρπόληση τού τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ (26 Ιουνίου 1770). Η Ναυμαχία τού Τσεσμέ κατέληξε σε νίκη τών Ρώσων.
- την ίδια αιματηρή κατάληξη είχε, εκείνη την περίοδο (άνοιξη τού 1770), και το κίνημα τού Δασκαλογιάννη (Ιωάννη Βλάχου) στα Σφακιά τής Κρήτης. Ο Δασκαλογιάννης, για να αποτρέψει τον αφανισμό τών Σφακιών, παραδόθηκε, και οι Τούρκοι τον έγδαραν ζωντανό στην πλατεία τού Ηρακλείου.
- στην ίδια περίοδο τοποθετείται και η δράση τού Λάμπρου Κατσώνη, ο οποίος ως αρχηγός στολίσκου κατέρχεται στο Αιγαίο και, μέσω πειρατικών επιδρομών, γίνεται ο εφιάλτης τών Τούρκων. Ο Κατσώνης κατάφερε να νεκρώσει το τουρκικό εμπόριο στο Αιγαίο και να αιχμαλωτίσει πολλά τουρκικά πλοία. Το 1789 οι Τούρκοι, με τη διαμεσολάβηση τού δραγουμάνου τού στόλου Στέφανου Μαυρογένη, επιχείρησαν συνδιαλλαγή με τον Κατσώνη. Όμως αυτός απέρριψε τις προτάσεις τους και, σε συνεργασία με τον Ανδρούτσο, τον πατέρα τού Οδυσσέα Ανδρούτσου, συνέχισε τον αγώνα εναντίον τών Τούρκων. Τελικά ο Κατσώνης νικήθηκε από τους Τούρκους στις 5 Ιουλίου 1792 στο Πόρτο Κάγιο τής Μάνης, και εγκατέλειψε τον αγώνα. Ο δε Ανδρούτσος περνά στα Επτάνησα, οι Βενετοί τον παραδίδουν στους Τούρκους οι οποίοι κατόπιν φρικτών βασανιστηρίων τον πνίγουν στον Βόσπορο.
- αρκετοί ισχυροί Τούρκοι τοπικοί φεουδάρχες, εκμεταλλευόμενοι την αποσύνθεση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας, προσπάθησαν να ανεξαρτητοποιηθούν. Μεταξύ εκείνων συγκαταλέγεται και ο Αλή Πασάς. Συνέδεσε το όνομά του με την Ήπειρο και τους αγώνες του κατά τών Σουλιωτών. Με τους Σουλιώτες άρχισε έναν αγώνα που κράτησε από το 1790 έως τις παραμονές τού 1821.
Τα παραπάνω κινήματα είχαν περιορισμένο τοπικό χαρακτήρα και ένεκα τούτου απέτυχαν. Ήταν υποκινούμενα από ξένες δυνάμεις για την εξυπηρέτηση τών δικών τους συμφερόντων. Τα πρώτα κινήματα υποκινήθηκαν από Δυτικούς ενώ τα μεταγενέστερα από τους Ρώσους.
Βολισσός: 24 Μαρτίου 2025
