Παραμονή Δεκαπενταύγουστου του 1948 στην οδό Σανταρόζα έξω απ’ το Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών συγγενείς, φίλοι, δικηγόροι, δημοσιογράφοι περίμεναν καρτερικά την απόφαση του «θανατοδικείου» για τους Χιώτες αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Η διάσκεψη της έδρας διήρκησε 8 ώρες και εξέδωσε την απόφαση της στις 4 το πρωί, ο γραμματέας του στρατοδικείου διάβασε την απόφαση μέσα σε νεκρική σιγή επιβάλλοντας τις παρακάτω ποινές:
« Τρεις φορές εις Θάνατον δια τους : Παντελή Γεωργούλη, Ζερβό Κωνσταντίνο, Κώσταλο Γεώργιο, Κουκούλη Λορέντζο, Πλακωτάρη Ισίδωρο, Τράτση Ιωάννη, Τσουκαλά Γεώργιο και Ψιακή Δημήτρη….».
Ο κατάλογος μακρύς των αγωνιστών για την «ανταρσία» της Χίου…
Στις 20 Αυγούστου 1948 πριν το χάραμα στις φυλακές Αβέρωφ, δύο καμιόνια περίμεναν τους μελλοθάνατους στο προαύλιο των φυλακών.
Μέσα στη σιγαλιά της νύχτας ακούστηκε το τρίξιμο της βαριάς σιδερένιας πόρτας , οι αγκαλιές των συντρόφων άνοιξαν τα κορμιά σφίχτηκαν…Τα μάτια βούρκωσαν , τα αδέλφια χωρίστηκαν …
Τα καμιόνια τράβηξαν για το συνήθη τόπο των εκτελέσεων «όπισθεν του σανατορίου Σωτηρία» , όπου ο ανθυπασπιστής της Χωροφυλακής Κρανιώτης Ευάγγελος αναγνώσκει «την υπ’ αριθ. 210/48 απόφαση του Έκτακτου Στρατοδικείου Αθηνών , δι’ ης κατεδικάσθησαν ούτοι εις ποινήν θανάτου».
Με ψηλά το κεφάλι και τα μάτια να χάνονται στον ορίζοντα της Αττικής γης προς την ανατολή για να βρεθούν νοερά στο νησί τους εκτελέστηκαν:
- Βατάκης Μιχαήλ του Πέτρου, ετών 25, δημοσιογράφος, απ’ το Θολοποτάμι.
● Γεωργούλης Παντελής του Χρήστου, ετών 32, γεωργός, απ’ τη Συκιάδα.
● Ζερβός Κωνσταντίνος του Μιχαήλ, ετών 25 ,ναυτικός, απ’ τα Καρδάμυλα.
● Ξύδας Κωνσταντίνος του Αντωνίου, ετών 52, γεωργός, απ’ τον Κάμπο.
● Καραμαϊλής Κων/νος του Προδρόμου, ετών 22, ναύτης, απ’ την Εγνούσα.
● Κώσταλος Γεώργιος του Ζωρζή, ετών 27, κτίστης, απ’ τα Αυγώνυμα.
● Πλακωτάρης Ισίδωρος του Δημητρίου, ετών 27, υποδηματοποιός, απ’ τον Κάμπο.
● Τζιώτης Μάρκος του Δημητρίου, ετών 26, επιπλοποιός, απ’ το Βροντάδο.
● Τράτσης Ιωάννης του Στεφάνου, ετών 25, μεταλλεργάτης, απ’ την Κυδιάντα.
● Τσουκαλάς Γεώργιος του Χριστοφόρου, ετών 26 άνεργος, απ’ τη Χώρα της Χίου.
● Ψιακής Δημήτριος του Ιωάννη, ετών 24, μανάβης, απ’ τον Κοφινά - Χίου.
- Και απ’ τον Εύδηλο Ικαρίας, ο Ανδριώτης Πέτρος του Ανδρέου, ετών 22, εργάτης.
- Και ο παπά Ξενάκης Νικόλαος του Γεωργίου, ετών 32, απ’ τα Αυγώνυμα που στήθηκε δυο φορές στο απόσπασμα κατ’ απαίτηση της Ι.Σ. της εκκλησίας αφού πρώτα έπρεπε να αποσχηματιστεί…εκτελέστηκε στις 6 Σεπτέμβρη 1948.
Οι υπόλοιποι συναγωνιστές τους τράβηξαν το δρόμο της εξορίας και της φυλακής και από τους τελευταίους που αποφυλακίστηκαν ο Φώτης Αγγουλές και ο Γιώργης Μαυράκης(1957) και Διαμαντής Γεωργούλης (1961).
Στην τελευταία πράξη του εμφυλίου πολέμου φτάσαμε αφού είχε προηγηθεί η Γερμανική Κατοχή ,η ΕΑΜική αντίσταση και η απελευθέρωση της Χίου απ’ τον ΕΛΑΣ.
Τα λόγια του γραμματέας του ΕΑΜ Χίου στο μεγάλο απελευθερωτικό συλλαλητήριο της πλατείας Βουνακίου στις 10 Σεπτέμβρη 1944, σημαδιακά: « Τώρα πατριώτες αρχίζει ο μεγάλος αγώνας.
Ο αγώνας για το πραγματικό ξεσκλάβωμα του λαού μας(…) που θα γίνει μόνο όταν τον ξεσκλαβώσουμε οικονομικά, τον γλυτώσουμε απ’ τα νύχια της εκμετάλλευσης , Δημοκρατία ,χωρίς οικονομική λύτρωση είναι απάτη….». Φωνές του λαού: « Θάνατος στους μαυραγορίτες…».
Το κρίσιμο ερώτημα που έκρινε και τις εξελίξεις εκείνη την περίοδο ήταν: Ποιος θα έπαιρνε την εξουσία;
Οι άνθρωποι της Μεταξικής δικτατορίας , οι συνεργάτες των Κατακτητών , οι δοσίλογοι και οι μαυραγορίτες , οι απόντες του απελευθερωτικού αγώνα , οι αστοί πολιτικοί όλων των αποχρώσεων(δεξιοί, βασιλικοί, κεντρώοι, φιλελεύθεροι, εθνικόφρονες, παρακρατικοί κλπ)
Ή οι ΕΑΜικές δυνάμεις με μπροστάρη το ΚΚΕ ,που ήταν ο αιμοδότης και καθοδηγητής του ένοπλου εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα με τις λαϊκές οργανώσεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ –ΕΠΟΝ.
Δυστυχώς ο τιτάνιος αγώνας του λαού στην κατοχική περίοδο δεν είχε αίσιο τέλος , καθώς το ΚΚΕ δεν ήταν στρατηγικά προετοιμασμένο να θέσει το ζήτημα της κατάχτησης της εργατικής εξουσίας, ως πρωτεύοντα στόχο μετά την απελευθέρωση.
Δεδομένου, ότι τα πολιτικά στοιχεία της απελευθερωτικής περιόδου ήταν η αποδιοργάνωση των βασικών λειτουργειών του αστικού κράτους , ως συνέπεια της ανυποληψίας των αστικών δυνάμεων, που αδυνατούσαν να κυβερνήσουν.
Η επαναστατική κατάσταση που πλανιόταν ,δεν αξιοποιήθηκε γιατί το ΚΚΕ «δεν αντιμετώπισε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα ως κρίκο για την εργατική εξουσία , αλλά αποσύνδεσε την πάλη ενάντια στους καταχτητές από την πάλη για την ανατροπή της αστικής εξουσίας».
Ο πρώτος συμβιβασμός έγινε με τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» του Γ. Παπανδρέου , που οδήγησε στα Δεκεμβριανά 1944 και τη Συμφωνία της Βάρκιζας στις 12 Φλεβάρη του 1945, με την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ.
Ο αγγλικός και αμερικάνικος ιμπεριαλισμός είχε βάλει πλάτη στα σχέδια της αστικής τάξης, για να επικρατήσει επιβάλλοντας νομοθετικά μέτρα ( Γ’ ψήφισμα 18-6-1946, νόμος 509/47 και πλήθος άλλων αντιδραστικών νομοθετημάτων) και καθεστώς βίας, τρομοκρατίας, δολοφονιών, συλλήψεων, εκτοπισμών και εκτελέσεων.
Στη Χίο, αν και έφτασαν στα τέλη του 1945 και αρχές του 1946 οι 2700 και πάνω «Συρματένιοι» αγωνιστές ,που ήταν κλεισμένοι στα κολαστήρια της αφρικανικής ερήμου και οι χιλιάδες πρόσφυγες της Μ. Ανατολής η πλάστιγγα έγερνε υπερ. των ΕΑΜικών δυνάμεων δημιουργώντας κλίμα αγωνιστικής ανάτασης και αλληλεγγύης που έδινε προοπτική για να κατακτηθεί η κοινωνική δικαιοσύνη.
Όμως το παρακράτος που έστησε η Εθνική Οργάνωση Χίου(ΕΟΧ) αποτελούμενη από οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες του νησιού και η κυβέρνηση οδήγησαν σε σειρά ενεργειών που έδειξαν τα μελλούμενα.
Το Γενάρη του 1946 δολοφονούνται άνανδρα στην προσφυγική γειτονιά του Βαρβασιού οι «Συρματένιοι» Μανόλης Μαυράκης και Γιάννης Πίτας από το μοίραρχο Παντελίδη.
Ο κύκλος του αίματος είχε ξεκινήσει….οι στήλες των εφημερίδων «ΕΜΠΡΟΣ» της Π.Ε. Χίου του ΚΚΕ και ο «ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ» των κομμάτων του ΕΑΜ βρίθουν από δεκάδες δημοσιεύματα στις προσφυγικές γειτονιές και τα χωριά ,με μπλόκα, συλλήψεις, ξυλοδαρμούς, απαγορεύσεις, σπάσιμο γραφείων και τυπογραφείων και καθαιρέσεις ΔΣ σωματείων και του Εργατικού Κέντρου μέχρι την καθαίρεση του ΕΑΜίτη δεσπότη Ιωακείμ Στρουμπή.
Στα γειτονικά νησιά Λέσβο και Σάμο είχαν ήδη συγκροτηθεί αντάρτικες δυνάμεις του ΔΣΕ. Στο νησί μας το ΕΑΜ και το ΚΚΕ είχαν ακολουθήσει συμβιβαστική τακτική για «Δημοκρατία» και «Ομαλότητα» συνέπεια της κυβερνητικής συμμετοχής.
Όσο ο συσχετισμός δυνάμεων έγερνε υπερ. της αστικής τάξης, τόσο η κοινωνική και πολιτική ζωή γινόταν πιο βάρβαρη και απάνθρωπη.
Όμως ακόμα και τον Αύγουστο του 1947 η Ν.Ε. Χίου του ΕΑΜ επισκέφτηκε το Νομάρχη Αντ. Σβώκο και κομματικούς παράγοντες των Φιλελευθέρων, Λαϊκών και Γ. Παπανδρέου με σκοπό τη συμφιλίωση…. Όπως φαίνεται στο άρθρο του «Πρωτοπόρου» στις 2/9/1947 : «Τι έκανε η ηγεσία του ΕΑΜ για τη συμφιλίωση».
Στις 11-12 Σεπτέμβρη 1947 η 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ επεξεργάστηκε το σχέδιο «Λίμνες» που αναφέρει: «Είναι ώριμες οι συνθήκες, πολιτικά για να μπορέσουμε να ολοκληρώσουμε το βασικό πολιτικό, στρατηγικό καθήκον, που μπαίνει μπροστά στο Δ.Σ.Ε., που είναι η Δημιουργία Ελεύθερης περιοχής...»
Επίσης η ολομέλεια διαπίστωνε ότι: « δεν άφησαν στο λαό άλλην εκλογή από την αντίσταση και πάλη, ότι ο λαός ακολουθώντας, το δρόμο, που του υπόδειχνε η τιμή και το καθήκον, εκτελούσε το μοναδικό χρέος, που του επέβαλε η ιστορία του και η αγάπη προς την πατρίδα.»
Στη δε ανακοίνωση του Προεδρείου αναφέρεται ότι: «η ξενική κατοχή και η κυβέρνηση του Σοφούλη δεν αφήνουν στο λαό άλλη εκλογή από την ανειρήνευτη και αποφασιστική πάλη, για την ανεξαρτησία, τη λευτεριά, τη δημοκρατία (…)Ο ένοπλος αγώνας του ΔΣΕ Ελλάδας αποτελεί τη μοναδική επιβεβλημένη απάντηση, που ο λαός και η Ελλάδα έχουν να δώσουν στους ξένους κατακτητές και τους ντόπιους υποτακτικούς των. Έξω από τον αγώνα αυτών δεν υπάρχει ζωή και τιμή για την Ελλάδα και το Λαό. Γι’ αυτό και πρωταρχική υποχρέωση, για τον κάθε Έλληνα πατριώτη είναι να δώσει όλες του τις δυνάμεις, για να πετύχει το έργο του ΔΣΕ, με την ατράνταχτη πεποίθηση ότι όσο πιο γερός και αποφασιστικός και νικηφόρος είναι ο λαός, και ο ΔΣΕ (…) τόσο περισσότερο θα τους υποχρεώσουν να δεχτούν την δημοκρατική λύση, για το ελληνικό πρόβλημα που προτείνει το ΕΑΜ…»
Στις 29 Σεπτέμβρη 1947 αναλύθηκε η απόφαση αυτή σε πλατιά συνδιάσκεψη στελεχών της Περιφερειακής Επιτροπής Χίου απ’ τους κομμουνιστές εξόριστους - δραπέτες της Νικαριάς, Χαράλαμπο Κανόνη, Γραμματέα της Π.Ε Αιγαίου του ΚΚΕ, Κώστα Βασάλο, Πέτρο Ανδριώτη (γνωστό στους Μεσανατολίτες Συρματένιους απ’ το Ντεκαμερέ) που έγινε σ’ ένα σπιτάκι λίγο πιο πάνω απ’ τον Άγιο Μακάριο στο Βροντάδο.
Εκεί αποφασίστηκε η Π.Ε Χίου να συντονίσει το βηματισμό της, με τις αποφάσεις της 3ης Ολομέλειας και να οργανώσει τμήμα του ΔΣΕ στο νησί.
Η νεοεκλεγείσα Π.Ε αποτελούνταν απ’ τους Μιχάλη Βορηά, εργάτη, Δημήτρη Ευαγγελινό, γεωπόνο, Παντελή Πανέρη, υποδηματοποιό, Γιώργη Μαυράκη, λιμενεργάτη και Παντελή Πρινιά, εργάτη.
Σε ένα απ’ τα τελευταία νόμιμα φύλλα του «Πρωτοπόρου» στις 13 Νοέμβρη 1947 αναφέρεται:
« ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ ΔΕ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΥΠΟΤΑΓΗ» Ο Λαός της Χίου μαζί με τον Ελληνικό λαό θα αγωνιστεί για τις ελευθερίες και την επιβίωση του, Κανένας πια συμβιβασμός. Καμιά υποχώρηση(…)Αποτελεί προδοσία και έγκλημα κατά του λαού, ο συμβιβασμός και η υποχώρηση στη φασιστική βία….»
Την άλλη μέρα ομάδα χωροφυλάκων και Χιτών υπό το μοίραρχο Αλ. Ζορμπά σπάει τα γραφεία και το τυπογραφείο του. Το τελευταίο νόμιμο φύλλο του εκδίδεται στις 28 Νοέμβρη 1947.
Ο δρόμος της ένοπλης πάλης άνοιξε…χωρίς γυρισμό. Η δράση των ανταρτών του ΔΣΕ στη Χίο ήταν άνιση κι ο συσχετισμός δυνάμεων αρνητικός κι όμως έφτασαν μέχρι το εκτελεστικό απόσπασμα.
Το ΚΚΕ έχει επιλέξει τη σωστή πλευρά της Ιστορίας και έχει προβεί σε εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη ανάλυση της περιόδου, με κριτήριο την εξαγωγή συμπερασμάτων απ’ την πλευρά της υπεράσπισης των εργατικών λαϊκών συμφερόντων.
Η σύντομη αναφορά μας στο ΔΣΕ της Χίου είναι γιατί η μελέτη της ιστορικής εξέλιξης οδηγεί σε χρήσιμα συμπεράσματα για το παρόν και το μέλλον του κινήματος, όπως:
- Στην καπιταλιστική κοινωνία υπάρχει αέναη ταξική σύγκρουση της εργατικής και αστικής τάξης, όπως αυτή εκφράστηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αφού οι πλούσιοι της Χίου συνέχιζαν να αυγατίζουν τα κέρδη τους βλ. βιομήχανους των Ταμπάκικων ενώ ο λαός λιμοκτονούσε κι έφευγε στην προσφυγιά.
- Η πρωτοπορία της εργατικής τάξης ,το ΚΚΕ έδρασε στις δύσκολες κατοχικές συνθήκες για να εκφράσει τα δίκια της πληττόμενης εργατικής τάξης και της φτωχειάς αγροτιάς και αυτό βρήκε την έκφρασή του στη πλατιά συσπείρωση του λαού στο ΕΑΜ.
- Η πρωτοπόρα δράση του ΚΚΕ και η μαζική κινητοποίηση του λαού μέσα στην πολεμική περίοδο οδήγησε σε επαναστατικές συνθήκες την περίοδο 1944-46, που όμως δεν υπήρχε η στρατηγική προσέγγιση απ’ το ΚΚΕ, να την αξιοποιήσει και να ηγηθεί της εργατικής τάξης, με αποτέλεσμα να προβεί σε αχρείαστους συμβιβασμούς( Συμφωνία Βάρκιζας, Συμφωνία Λιβάνου, Καζέρτας και συμμετοχή στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας).
- Η χρησιμοποίηση από τις ελληνικές κυβερνήσεις της προπαγάνδας «των ξενοκίνητων» ΕΑΜοβουλγάρων και των «αντεθνικώς δρώντων» κομμουνιστών στόχευε να αποπροσανατολίσει τις λαϊκές μάζες και να κρύψει τα σχέδια των Άγγλων και Αμερικάνων ιμπεριαλιστών , με το σχέδιο Τρούμαν και Μάρσαλ για την ανασυγκρότηση της καπιταλιστικής οικονομίας και του αστικού κράτους.
- Η προσπάθεια των αστικών επιτελείων να αναποδογυριστεί και να ξαναγραφτεί η ΙΣΤΟΡΙΑ του Β’ ιμπεριαλιστικού πολέμου στοχεύει στην αλλοίωση της ιστορικής μνήμης, με το πλασάρισμα των θεωριών των «δυο άκρων» και την «εξίσωση φασισμού –κομμουνισμού» όμως δεν μπορεί να σβηστεί ούτε η εποποιία της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης , ούτε η μεγάλη συνεισφορά της ΕΣΣΔ και η ύψωση της κόκκινης σημαίας στο Ράιχσταγκ στη Γερμανία σηματοδοτώντας την αντιφασιστική νίκη των λαών.
- Η πολιτική της «λαθολογίας» και του «μάταιου του αγώνα» για τον αγώνα του ΔΣΕ δεν μπορεί να κρύψει ότι: «Η αστική τάξη στην Ελλάδα βρέθηκε με την πλάτη στον τοίχο κινδυνεύοντας να χάσει την εξουσία».
- 80 χρόνια από τον εμφύλιο και 36 χρόνια από την άρση των συνεπειών του (ν 1863/1989) το παράρτημα Χίου της ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ διεκδικεί την εξεύρεση χώρου από τη δημοτική αρχή για την τοποθέτηση μνημείου για τους εκτελεσμένους Χιώτες κομμουνιστές.
Το πλήρωμα του χρόνου ήρθε…. Γιατί η ιστορία διδάσκει στους σημερινούς ταξικούς αγώνες για τις οικονομικές διεκδικήσεις της εργατικής τάξης ενάντια στα ιμπεριαλιστικά σχέδια της πολεμικής οικονομίας.
Χίος 20 Αυγούστου 2025
Γιάννης Η. Αμπαζής
Μέλος της Δ.Ε. του παραρτήματος Χίου της ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ