Όλοι ξέρουμε τη λέξη γάιδαρος αλλά και το ζώο που φέρει αυτή την ονομασία.
Είναι γνωστό πως τον γάιδαρο (γάδαρο, γαδούρι, γάερο, γάαρο) τον λέμε και όνο… Πιστεύω δε πως οι περισσότεροι από εμάς τον έχουν χρησιμοποιήσει στις αγροτικές εργασίες ή άλλοι απλώς τον γνωρίζουν. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν ο γάιδαρος (όνος) κατάγεται από την Ασία ή τη Α. Αφρική και έχει συγγενή του τη ζέβρα. Αξιόλογη ποικιλία είναι ο όνος της Κύπρου…
Για τον γάιδαρο υπάρχουν πολλές παροιμίες που οι περισσότερες μιλούν για τη σκληρότητα του ζώου βλ. γαϊδουρόπετσο, περιμένω σα γαϊδούρι, «τα στύλωσε σαν τον γάιδαρο», «έφαγε ενός γαϊδάρου ξύλο»! «έχει γαϊδουρινή υπομονή» και γι αυτό κάποιοι καταφεύγουν ακόμα και στο να δέρνουν το… σαμάρι όταν δεν μπορούν να δείρουν τον γάιδαρο! Όταν η λέξη αναφέρεται σε άνθρωπο, σημαίνει αγενή και αναίσθητο αλλά προσδιορίζει και το ανάλογο φέρσιμο ως γαϊδουριά*.
Αυτό βέβαια που μας ενδιαφέρει επί του προκειμένου είναι∙ όχι η προέλευση ή η ζωή του γαϊδάρου αλλά η ετυμολογία (γλωσσική προέλευση) τού ονόματός του.
Η περισσότερο διαδεδομένη είναι άποψη που μας λέει πως η λ. γάιδαρος ετυμ. μεσν. ˂ γαϊδάριον ˂ αραβ. Gadar ∕ gaidar που σημαίνει «σκληρότητα καταπίεση».
Στις πρώτες ετυμολογήσεις ανήκει και αυτή του Βυζάντιου Σκαρλάτου, που όπως αναφέρει στο λεξικό της Ελληνικής διαλέκτου εκδ. Δευτέρα 1857, «τον έγραψαν γαείδαρον (από το αείδαρον) και τον ετυμολόγησαν από το αεί δέρεσθαι». δηλ. ο γάιδαρος είναι «ο αεί δερόμενος».
Όντως ο γάιδαρος έχει και τα παραπάνω χαρακτηριστικά, που είναι γνωστό πως δεν είναι μόνο…δικά του! Επίσης είναι γνωστό πως το «συμπαθές τετράποδο» τουλάχιστον παλαιότερα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο και απαραίτητο στους γεωργούς και όχι μόνο… μια και άντεχε στην καταπίεση και στο φόρτωμα∙ καθώς ήταν απαραίτητος για να κουβαλά ξύλα -και όχι μόνο- και έτσι να γίνεται περισσότερο ωφέλιμος στον άνθρωπο. Η γραφή γάειδαρος μπορεί να ερμηνευτεί και να δηλώσει τον «αεί εις τα δούρα εργαζόμενον», δηλαδή αυτόν που πάντα κουβαλάει ξύλα. Η λ. δούρα σημαίνει ξύλα και είναι σε όλους γνωστή από τον Δούρειο ίππο (ξύλινο άλογο), αλλά και από το δόρυ (γιατί το δόρυ το έφτιαχναν από ξύλο κυρίως μελιάς (σημερ. μελιός;) ή δρυός). Εκτός όμως από τα «κακά» χαρακτηριστικά του γαϊδάρου αυτός ήταν χρήσιμος και πολύτιμος για τον άνθρωπο και έτσι έγινε…όνος από το ρ. ονίνημι δηλ. ωφελώ**, ευεργετώ, χρησιμεύω (πρβλ. τα πάλαι [στρατ.] όνεια δηλ. τα ωφέλημα τα χρήσιμα) απ’ εδώ και η λ. ονήσιμος δηλ. χρήσιμος, ωφέλιμος, ευεργετικός, βοηθητικός.
Τέλος το γαλλ. onѐreux = οχληρός, φορτικός το αγγλ. onerous και το λατιν. onus = βάρος σωματικό και ψυχικό προέρχονται από τον αιολ. τύπο του ανία δηλ. στενοχώρια, όχληση∙ πρβλ. ανιαρός δηλ. ενοχλητικός (όλα χαρακτηριστικά του όνου)
Πιστεύω λοιπόν πως όσα είπαμε δεν ήταν «περί όνου σκιάς»*** δηλ. δεν ήταν ασήμαντα πράγματα.
* Είναι γνωστές πολλές λέξεις και παροιμίες σχετικές με τον γάιδαρο, όπως: μούλος –α, ο λεγόμενος ημίονος∙ γαϊδουράγκαθο, γαϊδουρινός, γαϊδουρόβηχας, γαϊδουρογυρεύω στη φράση «κάλιο γαϊδουρόδενε παρά γαϊδουρογύρευε», γαϊδουροκυλίστρια.
** Στα ωφέλιμα της γαϊδάρας (γαδούρας) είναι και το γάλα το οποίο είναι ισάξιο του μητρικού.
***Η φράση αυτή προέρχεται από γνωστή διαφωνία ενός κατοίκου των αρχαίων Αβδήρων για τη σκιά ενός γαϊδάρου∙ όταν κάποιος νοίκιασε έναν γάιδαρο για να επισκεφτεί συγγενείς του. Όμως πηγαίνοντας επειδή έκανε πολύ ζέστη και ο τόπος δεν είχε σκιά πουθενά για να ξεκουραστεί, ξαπόστασε για λίγο στη σκιά του γαϊδάρου. Εδώ υπήρξε διαφωνία ως προς την πληρωμή και ο μισθωτής αρνήθηκε να πληρώσει εκτός από τα αγωγιάτικα και για τη…σκιά που του έκανε ο γάιδαρος. Έτσι έφτασαν στα δικαστήρια προκειμένου να λύσουν τη διαφορά η οποία ήταν «περί όνου σκιάς». Τα Άβδηρα ήταν κοντά στη σημερινή Ξάνθη. Εδώ γεννήθηκαν ο Δημόκριτος και ο Πρωταγόρας