Με αφορμή την λαμπρή αναπαράσταση της απολογίας του Σωκράτη υπό τη διεύθυνση του «δικού μας» Δήμου Αβδελιώδη και την κυρίαρχη συμβολή τού απολογούμενου «Σωκράτη», επιθυμώ κατ’ αρχήν ενσυνείδητα και ανθρώπινα να συγχαρώ τους συντελεστές του μαθήματος τούτου καθ’ ότι εφρόντισαν την εμαυτού επιμέλειαν δηλαδή ηθικήν και πνευματικήν βελτίωσίν μου. Επιπροσθέτως δε να σημειώσω, μη πολυπραγμονών ούτε και εισάγων καινά δαιμόνια, και να ’πω, πως, και μόνον ο χωρισμός των περιόδων της φιλοσοφίας σε «προσωκρατικούς» (7ος -6ος αι. π.Χ ) και «μετασωκρατικούς», αποδεικνύει την μεγάλη συμβολή του Σωκράτη στη διανόηση την τέχνη και την ηθική, αλλά και στην ιστορία του πνεύματος η οποία αρχίζει από τον 5ο αι. π.Χ.
Τότε αναπτύχθηκαν σπουδαία κινήματα με στόχο τον άνθρωπο και την συνείδηση. Ο Σωκράτης υπερβαίνει την διδασκαλία των σοφιστών σύμφωνα με την οποία «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος των όντων ως εστίν, των δε ούκ όντων, ως ούκ εστίν», δηλαδή μέτρο και κριτήριο όλων είναι ο άνθρωπος… (ανθρωποκεντρισμός). Την στροφή αυτή προς τον άνθρωπο ο Σωκράτης την κατέστησε ουσιαστική και δημιουργική με τη διδασκαλία και τις πράξεις του μια και δικάστηκε και πέθανε πιστός σε αυτά που πίστευε. Δεν είχε φύγει ποτέ από την Αθήνα, παρά μόνον όταν ελάμβανε μέρος σε εκστρατείες, αλλά και σε δημόσιες εορτές (περί θεωρίαν). Δεν είχε δική του σχολή και δεν δίδασκε επ’αμοιβή (αγαθόν τι πράττω) με το ενδιαφέρον του κυρίως στους νέους από τους οποίους έλεγε ότι εξαρτάται το μέλλον της πόλεως… Συμμετείχε στην εκστρατεία της Ποτίδαιας και της Αμφιπόλεως καθώς και στην μάχη του Δηλίου (424 π. Χ) ιερού του Απόλλωνος πλησίον της Τανάγρας όπου εθαυμάσθη δια την ανδρείαν του. Όταν το 406 ήταν πρύτανις στη δίκη των δέκα στρατηγών στη ναυμαχία των Αργινουσών, οι νικητές στρατηγοί καταδικάστηκαν χωρίς την ψήφο του Σωκράτη, και παρά την πίεση που δέχθηκε, έδειξε πως ήταν λογικός και δίκαιος πολίτης. Ακόμα παρήκουσε* τους τριάκοντα τυράννους όταν του ζήτησαν παράνομα να συμμετάσχει σε αποστολή στη Σαλαμίνα προκειμένου να συλλάβουν τον Λέοντα τον Σαλαμίνιον επιφανή δημοκρατικόν «και όντα και δοκούντα ικανόν είναι, αδικούντα δ’ ουδέν…ίνα αποθάνει». Έτσι έμεινε για ακόμη μια φορά πιστός στον έλεγχο του δαιμονίου που τον συμβούλευε «μηδέν άδικον, μηδ’ ανόσιον εργάζεσθαι». Εδίδαξε στον άνθρωπο την ευθύνη που απορρέει από τη λογική και την πνευματική φύση του – και έδειξε ότι δεν φοβάται να προασπίζει το δίκαιο.
Η ειρωνεία** αλλά και η μέθοδος ελέγχου τού επιβάλλει τον ισχυρισμό «εν οίδα ότι ουδέν οίδα». Λέει ότι δεν διδάσκει, γιατί πιστεύει ότι ο καθένας είναι ικανός και έχει τον νούν και τη λογική να ανακαλύψει μέσω του στοχασμού την αλήθεια∙ εφαρμόζοντας και εδώ το «επιλανθάνομαι εαυτού» δηλ. να μη λησμονεί ποιος είναι***. Δέχεται πως και η σοφία είναι επιστήμη όπως και η αρετή, και γι’ αυτό είναι διδακτή. Όμως ο δρόμος προς τη γνώση ξεκινάει από την αμφιβολία και τον έλεγχο, δηλαδή την έρευνα που οδηγεί στην επίγνωσιν της αληθείας. Αυτή κατακτάται με συνεχείς αγώνες και προσπάθειες καθώς και διαρκή έλεγχο****. Έτσι καλλιεργείται ο νούς και εξαλείφονται οι αντιφάσεις και οι αμφιβολίες περί του πρακτέου… Αυτή η αναζήτηση είναι αποτέλεσμα του Έρωτος ο οποίος αποτελεί την κοινή έλξη δύο ατόμων προς κοινά και ανώτερα ιδανικά, όπως η αρετή, η ευφυΐα, το κάλλος και η ανδρεία, τα οποία όμως βρίσκονται έξω από το άτομο, ανήκουν σ’ όλο τον κόσμο ως απόλυτες αξίες στις οποίες το άτομο πιστεύει. Η φιλοσοφία κατά τον Σωκράτη είναι το ύψιστον ιδανικό που οδηγεί στην θεία μακαριότητα και υπερβαίνει τον θάνατο. Όταν ο Σωκράτης για πρώτη φορά χρησιμοποιεί την λέξη δικασταί το πράττει ενσυνείδητα και μόνο για εκείνους που έδωκαν υπέρ αυτού αθωωτικήν ψήφον∙ τους οποίους και κρίνει άξιους να φέρουν τον τίτλον του δικαστή. Η γνώση αλλά και το «προκλητικό» ύφος της απολογίας του, τον οδηγεί στην πρόταση προς τους δικαστές, ότι αντί να τον καταδικάσουν θα έπρεπε να προτείνουν «εμαυτώ τιμάσθαι και σιτίζεσθαι εις το πρυτανείον». Έτσι «ηθελημένα» οδηγείται στον θάνατο καθ’ ότι οι δικασταί αποφάσισαν και του επέβαλαν την εσχάτην των ποινών. Αυτός όμως χαλεπός ων (ενοχλητικός) έμεινε πιστός στις απόψεις του «ανεξέταστον βίον μη ζην» οι οποίες οδήγησαν στην καταδίκη του, δηλαδή να μεταβεί σε άλλο τόπο διαμονής όπου κατοικούν οι ψυχές θαυμαστών ηρώων και δίκαιων βασιλέων όπως ο Μίνως, ο Ραδάμανθυς, ο Αιακός, ο Τριπτόλεμος και άλλοι μέγιστοι και θαυμαστοί, όπως ο Αίας, ο Παλαμήδης και ο ανδρειότερος απ’ όλους Αχιλλέας.
Έτσι ως τίμιος και ηθικός αλλά και χαλεπός (ενοχλητικός) «απαλλάττομαι» δηλ. σας αφήνω υγεία και σας αποχαιρετώ μεταβαίνοντας εις το Άδη ή εις τα Ηλύσια πεδία, όπου κανείς δεν γνωρίζει οίον μηδέν είναι δηλ. ένα είδος ανυπαρξίας, αλλά ό,τι αλλάζει τόπον διαμονής. Ούτω εμμένει εις την ποινή του θανάτου τον οποίο χρησιμοποιεί ως μέσο για να τον υπερβεί! καθ’ ότι δεν γνωρίζουμε –στην περίπτωσή του όμως δεν αμφιβάλλει για το τι πρέπει να επιδιώκουμε - τί είναι καλύτερα; να υπάρχει ο φόβος του θανάτου στον οποίο οδηγεί η αφροσύνη και η ανανδρία των ανθρώπων, ή να επιδιώκουμε έναν ήρεμο θάνατο, αφού έχουμε πράξει το καθήκον μας απέναντι στην πολιτεία και τους πολίτες. Έτσι η ζωή του αληθινού φιλοσόφου γίνεται μια διαρκής προπαρασκευή προς τον θάνατο. Γι αυτό και ο Σωκράτης έλεγε πως ο φόβος του θανάτου είναι ανανδρία και αφροσύνη των ανθρώπων. Όμως - δυστυχώς- πολλοί σήμερα δεν γνωρίζουν ή αμφιβάλλουν για το ότι ο δίκαιος θάνατος ή ποιός θάνατος οδηγεί στην αιωνιότητα. Άλλοι πάλι ζουν από σήμερα μια ζωή των νεκρών η οποία είναι η ανάποδη όψη του θανάτου των ζωντανών(!).
Αναγκαίες επισημάνσεις – προσθήκες
▪ Ο ίδιος πίστευε, ‘όπως ανέφερε και στο δικαστήριο’ «πολλού δέω απολογείσθαι» δηλ. κάθε άλλο παρά απολογείται, αλλά απλώς λέγει…
* O Σωκράτης γνώριζε πολύ καλά και με τον τρόπο της απολογίας του έδειξε, ότι οι άρχοντες πρέπει να θυμούνται πως άρχουν ανθρώπων και ότι αυτό είναι ανάγκη να γίνεται σύμφωνα με τους νόμους, και τρίτον «δει μεμνήσθαι» ότι ούκ αεί άρχουν∙ και γι’ αυτό δεν θέλησε να εισάγει τα ελεεινά ταύτα δράματα (δηλ. να παίξει θέατρο) προκειμένου να προκαλέσει την συμπάθεια∙ και μέχρι το τέλος έμεινε ήρεμος και ατάραχος (ησυχίαν άγων).
** Στη Σωκρατική ειρωνεία «εντάσσονται» και τα αποτεινόμενα στον Μέλητο
«ω ‘γαθε» (ωγαθέ- ω αγαθέ) δηλ. χρυσέ μου άνθρωπε, αλλά και «βέλτιστε» δηλ. εντιμότατε κύριε… Ακόμα, θεωρεί βαρύ- εμπάθεια να λέγεται ότι είναι σοφός «σοφόν είναι» διότι «ουδενός άξιος ειμί» δηλ. δεν αξίζω τίποτε, αλλά θέτω τον εαυτό μου στην υπηρεσία του θεού «περιιών ζητώ και ερευνώ κατά τον θεόν».
Να συμπληρώσουμε ακόμα, πως ο Σωκράτης απέφευγε να ορκίζεται στο όνομα του Διός (του θεού) ή άλλων θεών για ασήμαντα πράγματα και ορκιζόταν σε ζώα βλ. «νη τον κύνα» ή «νη τον χήνα» πρβλ. και την εντολή της Γραφής «ου λήψει το όνομα Κυρίου του Θεού σου επί ματαίω».
***…και οπωσδήποτε (ο Σωκράτης) δεν ήταν άχρηστος ούτε φιλήσυχος ούτε και αχρείος εφόσον συμμετείχε ενεργά στα κοινά (βλ. παραπάνω) τηρώντας τις βασικές αρχές της Δημοκρατίας, όπως την παρρησία στην ελευθερία του λόγου, την ισότητα των πολιτών απέναντι στον νόμο, τον διάλογο, (είχε) την επίγνωση όχι μόνο των δικαιωμάτων αλλά και των υποχρεώσεων των πολιτών, την αναγνώριση αλλά και κατοχύρωση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πολιτών, όπως και την πειθαρχία της μειοψηφίας στις αποφάσεις της πλειοψηφίας.
**** πρβλ. την ρήση από τα Χρυσά Έπη του Πυθαγόρα «πη παρέβην; τι δ’ έρεξα; τι μοι δέον ουκ ετελέσθη;» δηλαδή∙ Τι καλό ή κακό έπραξα ή είπα, τι από αυτά που έπρεπε να πράξω δεν το έπραξα (αυτοέλεγχος).