Μελετώντας την «Πολιτεία» του Πλάτωνος, διαβάζουμε (376 D) «Σοφία (ἐστί) ἐπιστήμη τῆς, ἐν τοῖς οὖσιν, ἀληθείας» «Λόγῳ παιδεύειν ἀνθρώπους». Πολλά περί σοφίας (σοφίης ιων.) θα βρούμε στα «Ηθικά Νικομάχεια» του Αριστοτέλους, όπως, ότι η σοφία είναι αρετή διανοητική* (Α3) καθώς και το ότι ο σοφός είναι αυταρκέστατος (Κ7). «φιλοσοφίαν πρῶτος Πυθαγόρας ὠνόμασε καί ὂρεξιν αὐτήν εἶπε εἶναι καί οἱονεί φιλίαν σοφίας» καθώς και ότι «οἱ φιλόσοφοι θηραταί τῆς ἀλήθειας». Κατά τον Παρμενίδη «δισσήν είναι την φιλοσοφίαν, την μεν κατά την αλήθειαν, την δε κατά δόξαν» Βλ. «βίοι φιλοσόφων» (Διογ. Λαέρτιος) και «φύσει σοφός οὐδείς» βλ. Αριστ. Ηθ. Νικομ. Ζ6. Με τη θέση αυτή συμφωνεί και ο Εμπεδοκλής∙ δηλ. «ὅτι ἀνεύρετος ἐστιν ὁ σοφός» γιατί, «σοφόν γάρ εἶναι δεῖ τόν ἐπιγιγνωσόμενον τόν σοφόν» δηλ., γιατί πρέπει νάναι σοφός κι εκείνος που θα ανακαλύψει τον σοφό.
Η λέξεις Φιλοσοφία, Φιλόσοφος καθώς και τα παράγωγα διεθνώς, είναι ελληνικά: βλ. philosophie, filosofia, philosophy, philosophic κ.λ.π Ρωσικά ΦΗΛΟCOΦΙΑ, αραβικά ΦΑΛΣΑΦΑ… Σύμφωνα με τον Διογ. Λαέρτ. στους βίους Φιλοσόφων Α4, «Ἀφ’ Ἑλλήνων ἦρξε φιλοσοφία».
Οι σοφοί λεγόταν και σοφισταί και όχι μόνον αυτοί, αλλά και οι ποιηταί λεγόταν σοφισταί. Γι’ αυτό ο Όμηρος και ο Ησίοδος είχαν τον τίτλο του σοφιστή. Σοφιστής ερμηνεύεται ως ὁ καλῶς κατέχων τήν σοφίαν (*1). Μεταγενέστερα ο όρος αυτός απέκτησε την (κακή) σημασία αυτού που απατά δια των λόγων.
Η σοφιστική πρακτική προϋποθέτει ή και αναδεικνύει την απειρία του αποκρινόμενου, ακριβώς επειδή υπάρχει σ’ αυτήν το στοιχείο της αμφισημίας. Πρβλ. τις λέξεις σοφιστεία & σόφισμα, αλλά και τον νεολογισμό ύφος σοφιστικέ. Η λέξη δοκησίσοφος ερμηνεύεται ως ο θεωρών εαυτόν σοφόν (ρ. δοκέω-ω = πιστεύω, σκέπτομαι, νομίζω, μου φαίνεται).
Θεωρώ αναγκαίο να αναφέρουμε και λέξεις σχετικές που είναι λογικό να χαρακτηρίζουν (ή πρέπει) τους ασχολούμενους με τη φιλοσοφία, αλλά και τους «σοφούς»: νοήμων∙ ο λογικός, ο ικανός να εννοεί. Νουνεχής = αυτός που έχει μυαλό, ο νοῦν ἒχων, οξύνους = αυτός που έχει ὀξύν νοῦν πρβλ. την έκφρ. έχει μυαλό ξυράφι. Εχέφρων = αυτός που έχει μυαλό, ο ἒχων φρένας, ο φρόνιμος, ο διαθέτων φρόνησιν, ο σώφρων∙ ο έχων σώας τάς φρένας (λ. σάος = υγιής, σωστός, ακέραιος πρβλ. το αγγλ. safe, safety). Ευφυής∙ εφυΐα είναι το καλῶς πεφυκέναι δηλ. αυτός που έχει εκ φύσεως καλή πνευματική κατάσταση (φύω = γεννώ, παράγω). Ιδιοφυής∙ αυτός που έχει ιδιαίτερη φύση- χάρισμα & μεγαλοφυής∙ ο μεγάλως εὐφυής. ἵστωρ (εκ του οἶδα = γνωρίζω, αλλά και ο σοφός. Πολιίστωρ = ο πολυμαθής, μήστωρ = γνώστης, έμπειρος, φρόνιμος πρβλ. μάστορας. Μητιόεις = ο διαθέτων σοφίαν λ. μητιόεις & πολυμήτις Αθήνη, έξυπνος = ο εκτός ύπνου ευρισκόμενος, ο «ξύπνιος» (εκ + ύπνος). Νήφων ετυμολ. εκ του νους + φώς, ο εγκρατής(1) πρβλ. νηπτικοί Πατέρες. Επαΐων είναι αυτός που αντιλαμβάνεται (επί + αΐω), ο γνώστης. Γνώμων (ριζ. γνω-) είναι ο γνώστης, και ορθογνώμων, ο ορθώς σκεπτόμενος. Επιστήμων (επί + ίσταμαι) αυτός που γνωρίζει καλά το έργο του(2). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε, ότι η επιστήμη «ορμάει χωρίς εκλογή», χωρίς λεπτότητα , προς ό,τι αποτελεί αντικείμενο γνώσης. Αντίθετα, η φιλοσοφική σκέψη βρίσκεται πάντα επί τα ίχνη εκείνου που είν’ άξιο να γνωριστεί, ιχνηλατεί μ’ άλλα λόγια, τις μεγάλες και ουσιαστικές γνώσεις. Τέλος, η λέξη συνειδός (σύν + οἶδα) γνωρίζω, το συν σημαίνει μαζί∙ επομένως συν-είδηση είναι γνώση- κατανόηση. Τα παραπάνω είναι χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ο σοφός. Αυτός που δεν είναι σοφός είναι ο μη σοφός, επομένως δεν έχει τα γνωρίσματα αυτά και λέγεται άσοφος. Δεν είναι κανείς σοφός αν με τη λέξη σοφία υπονοούμε την τέχνη τού να κυβερνούμε προς το καλύτερο τα ατομικά μας συμφέροντα. Γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης λέει δικαιολογημένα: « Η σοφία του Θαλή και του Αναξαγόρα μπορεί, εύκολα, να ονομαστεί σπάνια, εκπληκτική, καματερή, θεία, αλλά περιττή, γιατί δεν γνοιάστηκαν ποτέ για τα επίγεια αγαθά»** (η υπογράμμιση δική μου και σχετίζεται με το σήμερα) καθ’ ότι «ο σοφός ἐν ταὐτῷ περιφέρει την οὐσίαν» (Μεν. Γνωμ. Μον.) δηλ. ο σοφός κουβαλά πάνω του τη σοφία.
Να συμπληρώσουμε ακόμη ότι η λέξη σοφιστής, με την κακή σημασία, πέρασε στα αγγλ. ως sophisticate, στα γαλλικά ως sophistiquer = νοθεύω και στα γερμανικά ως sophisterei.
Καθώς και τη λέξη θυμόσοφος, ερμηνεύεται ως ο φύσει σοφός (θυμός + σοφός) δηλ. αυτός που φιλοσοφεί χωρίς να έχει την σχετική μόρφωση. πρβλ. τη σχετ. έκφραση ο θυμόσοφος λαός.
Ως προς την ετυμολογική προέλευση της λέξης, αυτή έχει την ίδια ρίζα με τη λ. σαφής πρβλ. «σοφόν το σαφές» καθώς και το λατιν. sapiens∙ δοκιμαστής*** (homo sapiens) ή την λατινική sapio που σημαίνει δοκιμάζω, γεύομαι.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η ετυμολογία που μας λέει πως η λέξη είναι αγνώστου ετύμου και δεν ικανοποιούν οι προτάσεις που συνδ. με τις λ. σάφα και Σύσιφος (βλ. λξκ. Γ. Μπαμπινιώτη Β΄ έκδοση) πιστεύω πως χρειάζονται επανέλεγχο. Να σημειώσουμε μόνο επ’ αυτού, πως σοφός στις πρωτόγονες κοινωνίες ήταν ο γέροντας ο γεμάτος ρυτίδες. Σχετικά το ρυτιδωμένο δέρμα ονομαζόταν σύφαρ και κατά τον Ησύχιο∙ γήρας το υπέρτατον πρβλ. και το σημερινό «αν δεν έχεις γέρο, δως κι αγόραζε».
Επιβαλλόμενες σημειώσεις:
* Είναι φανερό πως υπάρχει ουσιώδης διαφορά ως προς τον ορισμό της επιστήμης στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη (βλ. παραπάνω).
Στα νεώτερα χρόνια η φιλοσοφία τού Καντ, στηρίζεται στην κριτική, και σκοπός της φιλοσοφίας είναι η πνευματική λύτρωση, απαλλαγμένη από a priori πνευματικές αρχές. Καθώς η πνευματική λύτρωση είναι αποτέλεσμα βεβαιότητας, και η φιλοσοφική σκέψη του Κάντ δεν προχωρεί ποτέ μέσα στο άδειο σύμπαν των υπερβατικών εννοιών. Έτσι η φιλοσοφία του μπορεί να χαρακτηριστεί ως κριτική της μεταφυσικής, αλλά και της ηθικής μεταφυσικής. Η στάση του αυτή θεμελιώνεται στο αθάνατο αριστούργημα «Κριτική του καθαρού λόγου». Οι θέσεις του αυτές τον χαρακτήρισαν ως τον κατ’ εξοχήν επιστήμονα φιλόσοφο∙ καθ’ ότι η κριτική του θέτει υπό έλεγχο τη δογματική φιλοσοφία και γκρεμίζει τα είδωλα της δογματικής θεωρητικής μεταφυσικής.
Εκ των πραγμάτων γίνεται φανερό πως τον όρο «φιλοσοφία» τον εννοούμε διαφορετικά όταν αναφερόμαστε στη μεθοδολογία που χρησιμοποιούμε σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Π.χ φιλοσοφία της παιδείας, φιλοσοφία μιας επιχείρησης, ακόμα και φιλοσοφία της τέχνης κ.α. Όμως θα εκφεύγαμε του σκοπού τού παρόντος καθώς θα εισχωρούσαμε στα άδυτα του υπεραισθητού κόσμου, που υπερβαίνουν τις γνωστικές δυνάμεις του ανθρώπινου νού. –Πράγμα που εκτός του ότι υπερβαίνει τις δυνάμεις του γράφοντα- δεν είναι και στις προθέσεις του, έστω και αν απλώς αναφέρθηκε στα μεγάλα αυτά πνεύματα.
(*1) Κατά τον Σοπενχάουερ στο «Περί μεταφυσικής – τέχνης και έρωτος» «Το γνώρισμα της φιλοσοφίας, είναι πως δεν υποθέτει τίποτε το γνωστό, αλλά αντίθετα το κάθε τι της είναι όμοια ξένο και προβληματικό, όχι μόνο οι βάσεις των φαινομένων, αλλά και τα ίδια τα φαινόμενα.»
Καθ’ ότι «Η φιλοσοφία είναι η επιστήμη του γενικότατου. Οι αρχές της δεν μπορούν λοιπόν να είναι η συνέπεια άλλων γενικότερων» (στο ίδιο).
(1) νηφάλιος –α-ον ˂ νήφω (= δεν πίνω οίνον [ετυμολ. λξκ. Δασκαλάκη]) νηφάλιος∙ ο μη πίνων οίνον, ήρεμος ρ. νήφω = δεν πίνω οίνον, ηρεμώ (ετυμολ. λξκ. Π. Γιαννακόπουλου) νηφαλισμένον∙ ὓδατι, οὐκ οἴνω ἡγνισμένον (λξκ. Ησυχίου). νήφω, δωρ. νάφω «είμαι νηφάλιος, απέχω του οίνου, είμαι σώφρων (ετυμολ. λξκ. J. B. Hofmann). Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι έλληνες έπιναν τον οίνο κεκραμένον μετ’ ὓδατος, δηλ. νερωμένο και σε συνήθη αναλογία 1 προς 3. Ίσως κάποιοι να θυμούνται τη σχετική φράση που λέγαμε παλαιότερα (χωρίς κανείς να ξέρει, ή να μας ‘πει, την προέλευσή της): «πάλι τον καύκον έπιες, πάλι τον νούν απώλεσας» που επιβεβαιώνει την μη νηφάλια, όχι καθαρή σκέψη του πότη. (Η φράση αναφερόταν στον Φωκά, εκατόνταρχο του Ρωμαϊκού στρατού ο οποίος ήταν μέθυσος, κατέλαβε την εξουσία και έγινε ανάξιος αυτοκράτορας).
(2) Θεωρώ περιττό, όμως θα υποκύψω στον πειρασμό, να επαναλάβω σχετικά την ηδονή που πηγάζει από το μανθάνειν, διαλέγεσθαι και φιλοσοφείν∙ καθώς και από τον πλούτο και τη «μαγεία» της ελληνικής γλώσσας, τη θέση – άποψη του Ζακ Λακαρριέρ (1925-2005) στο βιβλίο του «Το Ελληνικό καλοκαίρι» εκδ. Χατζηνικολή. «Ίλιγγος λέξεων που μόνον στα ελληνικά μπορούν να προσφέρουν, γιατί μόνον αυτά εξερεύνησαν, κατέγραψαν, ανέλυσαν τις ενδότατες διαδικασίες της ομιλίας και της γλώσσας, όσο καμμία άλλη γλώσσα…Εδώ, πάνω σ’ αυτή τη γη…έχουν γεννηθεί οι λέξεις, τα εντυπώματα και οι κατηγορίες του πνεύματος…»
* * Βλ. ΦΡ. ΝΙΤΣΕ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ έκδ. 3η ΜΑΡΗ & ΚΟΡΟΝΤΖΗ 1975
*** Και εδώ παρεμβάλλεται ο…Σίσυφος, ως ο άνθρωπος με πάθος για τη ζωή και μίσος για το θάνατο∙ που σύμφωνα με τον Όμηρο ήταν ο ποιό ήσυχος και συνετότερος των θνητών. Συσχετίζοντας τον μύθο του Σισύφου με το σήμερα, μπορούμε να βρούμε πολλές ομοιότητες τιμωρητικής φύσεως τής κάθε εξουσίας, όπως του συνετού και έξυπνου Σίσυφου ή του σοφού και πανούργου Σισύφου σύμφωνα με το λεξικό Liddell – Scott.
knafpl@hotmail.com