Από τον παραπάνω τίτλο φαίνεται πως το θέμα θα μας απασχολήσει διεξοδικότερα στο μέλλον… Όμως επί του προκειμένου θα ασχοληθούμε κυρίως με μια ιδιαίτερη κατηγορία γυναικών που ουσιαστικά έπαιζε σπουδαίο ρόλο στη ζωή των Αθηναίων και όχι μόνο. Αυτές ήσαν οι εταίρες (ή όπως αλλιώς τις ονόμαζαν) των οποίων τη σημασία θα ανιχνεύσουμε παρακάτω αναλύοντας λέξεις που τις χαρακτήριζαν.
Εισαγωγικά να αναφέρουμε πως, αν και κατά τους μακρινούς Ομηρικούς χρόνους η γυναίκα εθεωρείτο ίση με τον άνδρα, κατά τους μετέπειτα χρόνους αυτή ενομίζετο κατώτερη, και ο άνδρας ανώτερος “άρχων” της γυναίκας και ως εκ τούτου “κεφαλή της γυναικός”(1).
Επανερχόμενοι όμως στην Ομηρική εποχή να σημειώσουμε πως παραδείγματα μεγάλης αγάπης αλλά και εκτίμησης τής γυναίκας, αναφέρονται στον Όμηρο, όπως αυτής του Έκτορα και της Ανδρομάχης η οποία θεωρεί τη ζωή της μηδέν χωρίς την ύπαρξη του αγαπημένου της συζύγου. Ο ίδιος δε ομολογεί ότι δεν αγαπά ούτε τη μητέρα, ούτε τον πατέρα, ούτε τους αδελφούς όσον τη σύζυγό του.
Ίσως το σπουδαιότερο αλλά και χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι αυτό της Πηνελόπης με τον Οδυσσέα. Ωστόσο δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως στην αρχαιότητα -αλλά και αργότερα- ο γάμος για τη γυναίκα ήταν ουσιαστικά η μεταβίβαση της γυναίκας από την εξουσία του άνδρα στην εξουσία του συζύγου. Βασικός σκοπός του γάμου ήταν η γέννηση νόμιμων τέκνων. Όμως δεν γνωρίζουμε πότε και πού ακριβώς καθιερώθηκε ο γάμος ως θεσμός. Παρ’ όλα αυτά ο γάμος ήταν ίσως η σημαντικότερη στιγμή στη ζωή τού νέου ζευγαριού, και η γιορτή αυτού του γεγονότος διαρκούσε επί τέσσερις μέρες με χορούς τραγούδια και το ανάλογο φαγοπότι.
Να συμπληρώσουμε απλώς στην εισαγωγή αυτή, πως, αν και κατά τη διάδοση του χριστιανισμού η γυναίκα όσο και το παιδί ανέβηκαν κοινωνικά, εντούτοις υπήρχαν πολλοί που αμφισβητούσαν την ισότητα του άνδρα και της γυναίκας (βλ. σημ.1).
Ονομασίες μη νομίμων γυναικών
Όπως προαναφέραμε το κυρίως θέμα για σήμερα αναφέρεται στη διαφορετικότητα ή αν θέλετε στη διαφορετική συμπεριφορά πολλών “μη νόμιμων γυναικών”, αν και η μονογαμία ήταν πάντοτε χαρακτηριστικό γνώρισμα τής φυλής μας και ο γάμος ήταν ένας από τους πιο ισχυρούς θεσμούς του Ελληνικού πολιτισμού. Η μη νόμιμη σύνευνος* ελέγετο παλλακίς ή εταίρα. Όμως υπάρχουν και άλλες λέξεις που χαρακτηρίζουν την “παράνομον” γυναίκα, την “ερωμένη”. Οι σχετικές λέξεις αναπτύχθηκαν κυρίως από την “Νέα Αττική Αττική Κωμωδία”** όπου οι λέξεις: “Παλλακίς” σήμαινε τη νεαρή κόρη, ως θηλυκό της λ. Πάλληξ = παλληκάρι πρβλ. τη λ. “παλληκαρού”. Εταίρα: στην κυριολεξία σύντροφος, αρσεν. Εταίρος = φίλος, σύντροφος υποκορ. Εταιρίδιον.
Ερωμένη: δηλ. αγαπημένη (ως μετχ. του εράομαι-ερώμαι υποκορ. Ερωμένιον)
Στεγίτης: η ερωμένη (Ησυχ.) πρβλ. τη σημερινή λέξη “σπιτωμένη”.
Εκπάρθενος: σε αντίθεση με την παρθένα. Χαμαιτύπη: η “κοινή” γυναίκα (εξ’ ου και χαμαιτυπείον) κατά το (Ε. Μ) “χαμαιτύπη”· πόρνη άδοξος.
Πόρνη: εκ του πέρνημι = πωλώ “...η την μήξιν πωλούσα (Ε. Μ) Πασιπόρνη: η ταλαιπωρημένη πόρνη, η παληά… Χαλιμά ή Χαλιμάς, κατά τον Ησύχιο η γυνή μεθύουσα & κατά τον Σουίδα “αναίσχυντος και θρασεία” ετυμολ. από το ρ. χαλάω σχετ. η σημερινή έκφραση το κρασί με ‘ κανε χάλια δηλ. με χάλασε.
Σχετικά ο Αισχύλος στις “Βάκχες” γράφει: “χαλιμάδας φησί λέγεσθαι” και “οι Αθηναίοι τον άκρατον οίνον χάλιν λέγουσι”. “Πανδοσία”: η πόρνη που πηγαίνει με όλους, που δίδεται σε όλους. Επαμφόδιος: η γυναίκα του δρόμου, λέγεται και “δρομάς”. Δημίη: η δημόσια πόρνη. Στατή: κατά τον Ησύχιο η πόρνη που “στήνεται” στο δρόμο, Σοβάς· λέγεται η πόρνη από το ρ. σοβώ = κινώ πρβλ. το σημερινό “κάνει πεζοδρόμιο”. Σαπέρδιον: σκωπτικό όνομα για την πόρνη· πρβλ. και το σημερινό τσαπερδόνα. Βλιτάς: ευτελής πόρνη πρβλ. βλίτο· είδος λαχάνου, φτηνού χορταρικού. Βασσαρίς ή βασσάρα = τολμηρή γυναίκα, πόρνη εκ του Βάκχη- Βασσαρεύω = βακχεύω, μαίνομαι εξ ου και φασσαρία.
Τέλος, Ιερόδουλος, που στην κυριολεξία σημαίνει δούλη των ιερών Ναών. Ο όρος καθιερώθηκε από τις δημόσιες εταίρες στο ναό της Αφροδίτης στην Κόρινθο. Σχετικά ο Αθήναιος αναφέρει πως κατά το 480 π.Χ “υπήρχεν εις Κόρινθον πορνείον στενότατα συνδεδεμένον με το εν Κρανίω ιερόν της Αφροδίτης Μελανίδος, εις το οποίον υπηρέτουν υπέρ τας χιλίας ιερόδουλοι… παραχωρούσαι το τίμημά τους εις το ιερόν ή και δια τας ανάγκας της πόλεως” . Ενώ οι κοινές γυναίκες, οι ιερόδουλες ζούσαν σε πορνεία και ναούς, οι εταίρες κυκλοφορούσαν ελεύθερες και εργάζονταν για τον εαυτό τους.
Ορισμένες εταίρες απόκτησαν μεγάλη περιουσία από τη δραστηριότητα τους αυτή. Εκείνες που ζούσαν σε οίκους ανοχής ή τα λεγόμενα χαμαιτυπεία πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους αντί χαμηλού ποσού συνήθως με έναν οβολό. Υπήρχαν όμως και εκείνες που έμεναν σε ιδιωτικούς οίκους έρωτος, που στην Αθήνα διατηρούσαν οι ξένοι άποικοι που λέγονταν “πορνοβοσκοί” τους οποίους και περιφρονούσαν. Αυτοί προσέφεραν γυναίκες που συνήθως ήσαν ξένες και προέρχονταν από την Ανατολή, με πειρατεία, αρπαγή ή και πολέμους. Εκτός από τις κοινές και “χαμηλού επιπέδου” ιερόδουλες, υπήρχαν και εταίρες “υψηλού επιπέδου” γιατί εκτός από τα πνευματικά χαρίσματα και εκτός από καλλιτεχνικό ταλέντο είχαν σημαντική θέση στην πνευματική και κοινωνική ζωή καθώς επηρέαζαν προφανώς την εξουσία. Ωστόσο πρέπει να πούμε, πως η δραστηριότητά τους αυτή σε καμιά περίπτωση δεν θεωρούνταν παράνομη και λειτουργούσαν φανερά ως ένα από τα επαγγέλματα. Στις διάσημες εταίρες ενδεικτικά να αναφέρουμε και την Ασπασία, τη Γλυκέρα, τη Λαΐδα, την πανέμορφη Φρύνη, τη Λάμια που ήταν ερωμένη του Θεμιστοκλή, τη Λαμπετώ μυαλωμένη γυναίκα την οποία αγαπούσε ο Δημήτριος ο Φαληρέας. Στον Αθήναιο διαβάζουμε για την ωραιότατη, γοητευτική και μορφωμένη εταίρα Καλλιστώ. Τέλος να αναφέρουμε την Λεόντιον την οποία ο Επίκουρος αποκαλούσε βασίλισσα, παιάνα, σωτήρα, ιατρό και χαϊδευτικά Λεοντάριον. Είναι γνωστό πως διάσημοι γλύπτες όπως ο Πραξιτέλης, ο Απελλής και άλλοι χρησιμοποίησαν ως μοντέλα εταίρες.
Συμπληρώνοντας να πούμε πως εκτός από την Κόρινθο, διάσημες εταίρες έζησαν στην Αθήνα αλλά και σε άλλες πόλεις, εκτός από τη Σπάρτη στη οποία δεν… ευδοκίμησαν.
Είναι βέβαιον πως οι εταίρες έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στην αρχαιότητα. Να πούμε ακόμα πως σχεδόν όλες ήσαν εκτός από όμορφες, καλλιεργημένες, μορφωμένες και συμμετείχαν στα συμπόσια ακόμα και σε φιλοσοφικές συζητήσεις.
Όμως το θέμα είναι τεράστιο και ανεξάντλητο. Σε καταλληλότερο χρόνο θα επανέλθουμε σχετικά με τη θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα.
(1) Εδώ να σημειώσουμε πως ο Απ. Παύλος (όπως και στο μυστήριο του γάμου) αναφέρει στην “Προς Εφεσίους επιστολή” “Αι γυναίκες τοις ιδίοις ανδράσιν υποτάσσεσθε, ως εν Κυρίω, ότι ο ανήρ εστί κεφαλή της γυναικός ως ο Χριστός κεφαλή της Εκκλησίας”. Όμως αν και η γυναίκα ήταν υπεύθυνη για την ανυπακοή, είναι ανάγκη να εξηγηθεί πως αυτή μπόρεσε να γίνει αιτία της ενσάρκωσης του Υιού του Θεού… Αυτό ως λογική απορία.
Ωστόσο, επ’ αυτού θα πρέπει να επισημάνουμε, πως στη Σπάρτη η ανεξαρτησία και η ελευθερία των γυναικών ήταν “μεγίστη” βλ. Ξενοφ.“Λακεδαιμονίων Πολιτεία”
και στον Πλούταρχο “Βίος Λυκούργου”.
* Η λέξη είναι σύνθετη και ετυμολογείται από το (συν + ευνή) δηλ. κοιμόταν μαζί στην ίδια εὐνή & ουσιαστικά στα ίδια δέμνια - στρωσίδια βλ. σύνευνος = σύζυγος.
** Εκπρόσωπος της Νέας Αττικής Κωμωδίας ήταν ο Μένανδρος (342- 292 π.Χ) ο οποίος είχε σχέσεις με τη Γλυκέρα την οποία ονόμαζε χαϊδευτικά Γλυκέριον, σήμερα θα λέγαμε Γλυκεράκι.
Να συμπληρώσουμε πως αντίστοιχες ονομασίες υπήρχαν και για τους άντρες,
αν και οι Έλληνες “εσέβοντο τον ανδρισμό τους”, όπως: Κίναιδος, πόρνος, βδελυρός, γυναικίας (γυναικωτός), θηλυδρίας, ασελγής, αισχρουργός, μαλθακός, ηταιρικώς, εκπεπορνευμένος, ανδρόγυνος, πεπονθώς τα αίσχιστα, ιταμότερος εταιρών κ.α (βλ. Πολυδεύκης ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΝ βιβλίον 6 § 126,127).