Η Επικούρεια φιλοσοφία είναι μια φιλοσοφία του κατά φύση εὖ ζῆν.
Ο Επίκουρος (341 – 270 π.Χ) υπήρξε ο πρώτος ανθρωπιστής φιλόσοφος, επειδή όχι μόνο αντιλήφθηκε αλλά και πίστεψε στην αξία τού ανθρώπου και στον σεβασμό τής ανθρώπινης φύσης που συνοδεύεται από την φρόνηση και τη δικαιοσύνη χωρίς την υποκρισία, (αλλά) γιατί αυτά είναι ικανά να οδηγήσουν τον άνθρωπο στον ενάρετο και ηδονικό βίο, και με σχετική αυτάρκεια* να του εξασφαλίσουν την ελευθερία.
Ο Επίκουρος χαρακτηρίστηκε ως ο φιλόσοφος τής ηδονής. Είχε ιδρύσει και δίδαξε στον “Κήπο” στον οποίο δεν αποκλειόταν να παρακολουθούσουν οι γυναίκες, οι δούλες και οι εταίρες. Στη σχολή είχε δημιουργηθεί μία ατμόσφαιρα φιλίας, ψυχαγωγίας και ηδονής η οποία χαρακτήριζε και τη σπουδή τής φιλοσοφίας. Γι’ αυτό και στην είσοδο τού Κήπου τού Επίκουρου υπήρχε η επιγραφή:
“Ξένε, καλά θα κάνεις να μείνεις εδώ· εδώ το υψηλότερο αγαθό είναι η ευχαρίστηση”. Στην επιγραφή αυτή ήταν συμπυκνωμένη η θεωρεία τού “εὖ ζῆν”. Την ατμόσφαιρα αυτή ο Επίκουρος την χαρακτήριζε ως την “αρχή και το τέλος τής ευδαίμονος ζωής”. Ακόμα έλεγε: “ δεν ξέρω πως μπορώ να εννοήσω το αγαθό, αν αφαιρέσω τις ηδονές τής γνώσης και τις ηδονές τής σάρκας, της ακοής και της ωραίας μορφής”. Ωστόσο ο φιλόσοφος δεν εννοούσε τις ακραίες μορφές τού ηδονισμού, δηλαδή τις “παράφορες ηδονές”, αλλά την μετριοπαθέστερη αντίληψη για την αναζήτηση τών ηδονών οι οποίες συμβάλλουν στο “να μην πονάει το σώμα και να μην ταράσσεται η ψυχή”. Επειδή ακριβώς ο Επίκουρος κυνηγάει τη φραστική οικονομία (δηλ. δεν λέει πολλά λόγια) και την καθαρότητα τού λόγου αποφεύγοντας τις ρητορικές εκφράσεις, κάποιοι τον κατηγόρησαν και τον είπαν αμόρφωτο ηδονιστή, γουρούνι και γεροπαραλυμένο(1). Όμως, εκείνος πίστευε πως δεν πρέπει να επιδιώκουμε οποιαδήποτε ηδονή, αλλά αυτές των οποίων τα αποτελέσματα είναι καλύτερα και περισσότερα…
Η διδασκαλία αυτή τού Επίκουρου θεωρείται “φάρμακο τής ψυχής” στους τομείς της φυσικής, της λογικής και της ηθικής.
Σύμφωνα με τον Επίκουρο, νοιώθουμε ευτυχισμένοι όταν βιώνουμε και απολαμβάνουμε ευχάριστες αισθήσεις απαλλαγμένοι από πόνο. Αυτό θα γίνει με την επιλογή και την ικανοποίηση όχι οποιωνδήποτε ηδονών, αλλά των αναγκαίων επιθυμιών και ηδονών και αυτών που δεν μας δημιουργούν πόνο. Έτσι, αν και έλεγε πως ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει έναν ηδονικό βίο, εν τούτοις δεν είχε στο μυαλό του τις σαρκικές, ούτε τις παράφορες αισθησιακές ηδονές και απολαύσεις· και βέβαια ούτε τα ρωμαϊκά συμπόσια και φαγοπότια. Αν και ο φιλόσοφος διατηρούσε ερωτικές σχέσεις και αλληλογραφία με την ωραιότατη εταίρα Λεόντιον, εν τούτοις δεν ανακατεύεται σε παράνομες ερωτοδουλειές, ούτε και έρχεται σε παράφορο οίστρο περί τα αφροδίσια...και αυτό επειδή θεωρούσε και πίστευε τον έρωτα ως μέσο διασφάλισης τής ψυχικής ηρεμίας· υποστηρίζοντας ότι, “Οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως καί καλῶς και δικαίως, οὐδέ φρονίμως καί δικαίως ἄνευ τοῦ ἡδέως…” Όντως, ο Επίκουρος συνδυάζει τον ηδονικό βίο με την ωφέλεια την διάρκεια και την ευδαιμονία.
Αν και η λέξη “ηδονή”αναφέρεται πρώτη φορά από τον ποιητή Σημωνίδη και οι αρχαίοι την παρέλαβαν από το Όμηρο και το ομηρικό ρήμα ἥδομαι (δηλ. έχω την αίσθηση τής ηδονής, της ευχαρίστησης, της απόλαυσης) οι ιδεαλιστές τονίζουν μόνο “τας περί το σώμα ηδονάς”, “τας περί πότον και αφροδίσια ηδονάς” και “τας περί εδωδάς(**) ηδονάς”.
Ωστόσο, όπως έχουμε προαναφέρει, ο Επίκουρος αντίκρισε ευρύτερα το θέμα – πρόβλημα τής ηδονής, συνδέοντάς το με τη φυσιολογία τού ανθρώπου, αποβλέποντας στην “αταραξία” και την αξιοποίησή της, μακριά από παρανοήσεις, ηλίθιες και κακόβουλες διαστροφές. Έτσι, “ηδονή” κατά τον φιλόσοφό μας αλλά και τους Επικούρειους, σημαίνει ευχαρίστηση και από το φαγητό, το πιοτό, τη μελέτη, τα θεάματα κ.λ.π. Ακόμα, ο ίδιος λέει ότι η φιλοσοφία τής φύσης δεν φτιάχνει ανθρώπους αλαζόνες και φαφλατάδες...γιατί η (Επικούρεια) φιλοσοφία δεν είναι ομιλίες και διαλέξεις με βαρύγδουπες εκφράσεις...αλλά άσκηση στη ζωή, με ανυστερόβουλη υποστήριξη τών συνανθρώπων, και ηδονικές χαρές… τις οποίες περιφρονούν και εγκαταλείπουν κάποιοι ενοχλούμενοι ή και πιστεύοντας στις γνώμες που σχηματίζει κανείς για τα πράγματα...
Η σοφή διαβίωση στο επίπεδο τής καθημερινότητάς μας πραγματώνεται όταν:
• Επιμένουμε να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στα γεγονότα και στις γνώμες
• Είμαστε πρόθυμοι ν’ αντιμετωπίσουμε τα δεδομένα τής πραγματικότητας, ακόμη και αν αυτά μας ενοχλούν, αντί να τα αρνούμαστε ή να αντιμαχόμαστε την ύπαρξή τους συνεχώς.
• Αναγνωρίζουμε την αποτελεσματικότητα που έχει η δύναμη τής ελεύθερης βούλησης…
• Δίνουμε προτεραιότητα στην εκπλήρωση επιθυμιών που είναι όντως αναγκαίες για την ευδαιμονία μας, έναντι εκείνων που δεν είναι αναγκαίες... αρνούμαστε να επιβαρυνθούμε με τις ακατάπαυστες και αντιφατικές επιθυμίες που επιβάλλει η κυρίαρχη κουλτούρα.
• Αναλογιζόμαστε με ευγνωμοσύνη τις ηδονές που ζήσαμε στο παρελθόν, και αντλούμε απ’ αυτές παρηγοριά και ψυχική αντοχή.
• Προσβλέπουμε στο μέλλον χωρίς να θυσιάζουμε το παρόν για χάρη του μέλλοντος – ούτε το αντίστροφο.
Όμως, τα παραπάνω θα παραμένουν κενό γράμμα, αν δεν έχουμε κατακτήσει τη δεύτερη θεμελιώδη αρετή, την εγκράτεια· δηλαδή την εξουσία τής φρόνησής μας πάνω στα πάθη μας (από tvxs – ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ – Διαδίκτυο).
Καταλήγοντας, να πούμε πως η φιλοσοφία αυτή πρέπει να υπηρετεί τη ζωή και να έχει σαν μοναδικό σκοπό να φέρνει την γαλήνη και την ευτυχία στον άνθρωπο. Και κατά τον Λουκρήτιο είναι “μάταιος ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος...”. “Ω κακόμοιρα μυαλά και τυφλωμένες καρδιές! Σε τι σκοτάδια, σε τι κινδύνους κυλάει ο λίγος χρόνος της ζωής σας!….”
(βλ. Λουκρήτιος, Γιά τη φύση των πραγμάτων εκδ. Θύραθεν [Τίτος Λουκρήτιος Κάρος Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος 97; – 55 π.Χ])
(1) Ο Λιαντίνης στο”Πολυχρόνιο” γράφει: Ο Επίκουρος δεν ακούστηκε στον καιρό του αλλά ούτε και οι υστερινοί τον άκουσαν...οι μισοί από τους ανθρώπους που άκουσαν το όνομα τού Επίκουρου...τον πήρανε για ακαμάτη. Οι άλλοι μισοί...ανιχνέψανε σωστά τον επαναστατικό του γόμο.
* Λέγεται πως ο Επίκουρος αρκούνταν σε ψωμί νερό και λίγο κρασί. Κάποια φορά παρακάλεσε τον φίλο του Διοκλή και του είπε: “πέμψον μοι τυροῦ κυθριδίου, ἵν ὅταν βούλωμαι πολυτελεύσασθαι δύνωμαι” δηλ. στείλε μου λίγο τουλουμίσιο τυρί για να μπορώ όταν θέλω να ζω πολυτελώς.
(**) εδωδή = τροφή, εδώδιμος = ο κατάλληλος για τροφή, εδώδιμα = φαγώσιμα (ρ. ἔδω = τρώγω, απ’ όπου και το ἔσθω αλλά και το ἐσθίω. εδωδιμοπωλείο = μπακάλικο (το) τουρκ. bakkal.
∗ Επιλογές από βοηθήματα: Διογένους Λαερτίου/βίοι Φιλοσόφων Αθήναι 2003 εκδ. Γεωργιάδης. Επίκουρος/Η αληθινή όψη του Αρχαίου κόσμου Χ. Θεοδωρίδης Αθήνα 1984
εκδ. Βιβλιοπωλείον της “Εστίας”. Επιλογές από διαδίκτυο για τον φιλόσοφο. Επίκουρος και η φιλοσοφία της ευτυχίας, από Ερανιστής. Επίκουρος, ο φιλόσοφος της ηδονής Στ. Φραγκόπουλος.